Бала саудасы: түйткілді мәселені шешу жолдары қандай?

Елімізде бала саудасы мәселесі әлі де өзектілігін жоймай отыр. Қазақстан 2019 жылы адам саудасы үшін жазаны қатайтып, жазаның төменгі шегін ұлғайтқанымен, сол сияқты мұндай жағдайда тараптардың татуласу мүмкіндігін жоққа шығарғанымен, жағдай мүлде жақсармай отыр. Жуырда бұл мәселені Мәжіліс депутаты Константин Авершин қозғап, Үкімет басшысына сауал жолдаған болатын. Ал Бала құқықтары жөніндегі уәкілі Аружан Саин статистикалық дәлелдерді қозғап өтті, деп хабарлайды Azattyq Ruhy.

Бұл мәселе көптеген елдерде кездесетіні жасырын емес. Өкініштісі, Қазақстан да солардың қатарында. Ал 2019 жылы Қазақстан адам саудасы үшін жазаны қатайтып, жазаның төменгі шегін ұлғайтқанымен, сондай-ақ мұндай жағдайда тараптардың татуласу мүмкіндігін жоққа шығарғанымен, жағдай мүлде жақсармай отыр. Тіпті қатаң жазалау қаупі де «адам тауарын» сатушыларды тоқтата алмай келеді.

НОТАРИАТТЫҚ ІС-ӘРЕКЕТТЕРДІҢ ЖАЛПЫ САНЫ 319 МЫҢНАН АСАДЫ

Аружан Саин өз сөзінде 2021 жылы Үкіметтің тапсырмасы бойынша бала саудасына қатысты алдағы уақытта заң бұзушылықтарды, сондай-ақ оларға ықпал еткен себептер мен жағдайларды жою және алдын алу бойынша 8 шара ұсынылғанын айтты.

«Осы уақытқа дейін бұл шаралар қабылданбағанымен, кейбір схемалар материалдар әзірлеу деңгейінде тоқтатылды. Көп жыл бойы ерлі-зайыптылардың баладан бас тартуын және бала асырап алуға келісімін нотариалды куәландыру тәжірибесі жүргізіліп келеді. Әділет министрлігінің мәліметіне жүгінер болсақ, 2015-2021 жылдар аралығында балаларға қатысты нотариаттық іс-әрекеттердің жалпы саны 319 мыңнан асады. Бұл ретте Бірыңғай нотариаттық ақпараттық жүйеде елеулі кемшіліктер анықталды. Әділет министрлігі ұсынған сенімхат туралы ақпараттың сенімділігі негізді күмән тудырады. Балалардан бас тарту туралы 1,4 мың нотариалды куәландырылған өтініштің өзі (кейбір аймақтарда деректер жоқ болғандықтан, одан да көп болуы мүмкін) өте көп», - дейді ол.

Бала құқығын қорғау жөніндегі омбудсменнің айтуынша, баланы асырап алу Қазақстан Республикасының «Неке және отбасы туралы» Кодексінің және «Қазақстан Республикасының азаматтары болып саналатын балаларды асырап алуға беру қағидаларының» талаптарына сәйкес қатаң жүзеге асырылады, ол Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 30 наурыздағы № 380 қаулысымен бекітілген.

«Балалар мен әлеуетті бала асырап алушылар жетім балалардың, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың, сондай-ақ өз отбасында тәрбиелеу үшін балаларды асырап алғысы келетін тұлғалардың республикалық деректер банкінде тіркелуі тиіс, ал асырап алушылар қатаң талаптарға сай болуы керек. Бала асырап алу тәртібінің сақталмауына, сондай-ақ туыстық байланыстардың жоқтығына қарамастан, қорғаншылық және қамқоршылық органдары қолдау көрсетіп, соттар мұндай заңсыз арыздарды қанағаттандырады. Соттар мен нотариустар шешім қабылдау және баладан бас тартуды ресімдеу кезінде ата-аналардың әрекеттерінің заңсыздығын ескермеген», - дейді ол.

Аружан Саин атағандай, нәтижесінде, аумақтық палаталар мен нотариустарға Республикалық нотариаттық палата баладан бас тарту туралы арыздарды куәландыруға тыйым салуға бағытталған.

Сол сияқты прокуратура органдарымен балаларды үшінші тұлғаларға беру мен асырап алудың түйткілді мәселелері бойынша, сондай-ақ заңды бұзушылықтар бойынша оларды кейіннен тәжірибеден шығару мақсатында уәкілетті мемлекеттік органдармен, соттармен 87 жұмыс кездесуі өткізілгені белгілі болды. Омбудсмен өз сөзінде Бас прокуратура мен Жоғарғы Сот бала асырап алу туралы істерге прокурордың бұрын күшін жойған қатысуын, оның ішінде туыстық байланыстарды тиісінше тексеру талаптарын қайтарғанын айтып өтті.

«Тағы бір схема басқа әйелмен заңды некеде тұрған ер адам баланың әкесі болып құжаттарға жазылып, содан кейін биологиялық анасы баласын тастап кетеді, ал құжат бойынша заңды әкесі оны сот арқылы асырап алады. 2015 жылдан 2021 жылға дейінгі кезеңде бала асырап алу туралы істердің жалпы санынан (13,6 мың) 784 іс (5,8%) заңды ерлі-зайыптылардың некесіз балаларды асырап алу туралы талап арыздары болып саналады», - деді ол.

Аружан Саинның айтуынша 9 жағдайда ғана бас тартылып, 17 өтініш қайтарылған. Арыздардың 97 пайызы сотпен қанағаттандырылыпты. Шаралар қабылданғаннан кейін бұл көрсеткіш 14 пайызға дейін қысқарды. Бұл мұндай схема балаларды үшінші тұлғаларға заңсыз беруді/сатуды шынымен заңдастырғанын тікелей көрсетеді, тек жекелеген жағдайларда ғана қарым-қатынастың ДНҚ растауы болды.

«Егер ол тағайындалса, көптеген әке тест тапсырудан бас тартады. Осы санаттағы барлық іс бойынша сотқа биологиялық ананың баланың туған әкесінің заңды әйелінің пайдасына баладан бас тартуы нотариалды куәландырылған. Бала асырап алуды сот жүргізгенге дейін әке болуды мойындаған адамға берілген. Жалпы алғанда бұл схема ең кең таралған және практикалық тұрғыдан алғанда, ең оңай орындалады. «Неке және отбасы туралы» Қазақстан Республикасы Кодексінің 47-бабына сәйкес баланың анасымен некеде тұрмаған адамның әке болуы бірлескен өтініш беру арқылы белгіленеді», - дейді спикер.

Демек, бұл норманың болуы некесіз туған баланың биологиялық әкесі болып саналатынын ер адамға ешқандай қосымша тексерусіз және тіркеусіз балаға қатысты өзінің әкелігін заңды түрде белгілеуге және одан әрі оны тәрбиелеуге қатысуға мүмкіндік береді.

«Бұл баланың мүдделеріне сай келеді. Алайда, бұл ереже азаматтарға бала асырап алудың белгіленген тәртібін айналып өтуге мүмкіндік береді, ал шетелдіктер де одан тыс қалмайды», - деді ол.

ЖОҒАРҒЫ СОТ НЕ ДЕЙДІ?

Бұл схеманы тоқтату үшін Жоғарғы Сот жергілікті соттарға мыналарды ұсынды:

• Қазақстан Республикасы Азаматтық іс жүргізу кодексінің 54-бабына сәйкес бала асырап алу туралы істерге прокурордың қатысуына бастамашылық жасауға;
• генетикалық сараптама тағайындауға бастамашылық ету.

«2021 жылғы 2 наурызда Бас прокуратура Жоғарғы Сотқа бала асырап алу туралы істерді қарау кезінде міндетті түрде молекулярлық-генетикалық сараптама тағайындау және прокурорларды тарту туралы хат жолдады. Талдау көрсеткендей, РДБ арқылы балаларды асырап алудың күрделі тәртібі және бұл жүйенің техникалық жетілдірілмегендігі, бір жағынан, асырап алушылардың заңды бұзуына итермелесе, екінші жағынан, лауазымды тұлғалардың заңсыз әрекеттерге баруына ықпал етеді», - дейді ол.

«Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» Кодексінің 47-бабына сәйкес заңсыз мақсатта Бас прокуратура Үкіметке қолданыстағы заңнамаға өзгерістер мен толықтырулар енгізуді және сот тәртібімен әке болуды тану туралы ұсыныс жасады:

• басқа әйелге некеде тұрған еркектерге;
• балаларға қатысты – әкелер.

«Басқа схема – балаларды асырап алуға көмектесу үшін шенеуніктердің РБД көмегімен манипуляциялауы. Талдау көрсеткендей, РДБ арқылы балаларды асырап алудың күрделі тәртібі және бұл жүйенің техникалық жетілдірілмегендігі бір жағынан асырап алушылардың заңды бұзуына итермелесе, екінші жағынан, лауазымды тұлғалардың заңсыз әрекеттерге баруына ықпал етеді. Бұл заң бұзушылықтар жергілікті атқарушы органдар мен мемлекеттік мекемелердің жаппай заң бұзушылықтарын, жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтарын қорғау мақсатында соттардың шара қолданбауын және мемлекет тарапынан тиісті бақылаудың жоқтығын айғақтайды.

Жұмыс барысында еліміздегі балалардың нақты саны да белгісіз екені, әртүрлі бөлімшелердің деректер қорында кейде он мыңдаған баламен есептелетін ауытқушылықтар анықталды. Сонымен, денсаулық сақтау жүйесінде бір көрсеткіш – бала туғаннан кейін оған туу туралы медициналық куәлік беріледі, деректер АХАЖ ақпараттық жүйесіне (АХАЖ АЖ) және Тіркелген халық тіркеліміне беріледі», - дейді Саин.

Соның салдарынан ЖСН берілмеген балалар да бар, оны ешкім қадағаламайды. Міне осыдан барып елімізде құжаты жоқ балалар анықталып жатады.

«Сонымен бірге, халыққа қызмет көрсету орталықтарында туу туралы медициналық куәліксіз – ақшаға ЖСН беру жайында деректер бар, жақында ғана 10 адамнан тұратын қылмыстық топ қолға түсті. БМСК деңгейінде де солай: әмбебап прогрессивті модельдің жұмыс істейтін механизмі болмаған жағдайда, тіпті бала емханаға тағайындалып, оған бармаса да, мұны ешкім анықтамайды. Ұлттық білім беру дерекқорында (БҰДБ) білім беру жүйесінде) балабақшалар, мектептер/гимназиялар) тіркелген балалар көрсетілген, ал егер бала бұл мекемелерге бармаса, ол туралы ешқандай дерек жоқ», - деді Аружан Саин.

Мұндай келеңсіздіктер заңсыз бала асырап алу ғана емес, сонымен бірге балаларды құлдыққа, органға сату қауіптерін тудырады, бұл бала саудасының халықаралық күн тәртібінде әрдайым талқыланады.

ДЕПУТАТ ПРОБЛЕМАНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫН АЙТТЫ

Өз кезегінде ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты Константин Авершин осыдан алты жыл бұрын бала сатуға қатысты бірнеше сот ісі болғанын, оның ішінде ең атышулысы Алматы мен Шымкенттегі сот процестері екенін айрықша атап өтті.

Халық қалаулысы өз сөзінде заңсыз әрекеттерге жол бермес үшін Үкімет басшысына қарата мынандай ұсыныстарын білдірді:

• Балаға ЖСН тағайындау туралы шешімді перзентханада туғаннан кейін бірден қабылдау.
• Білім беру, әділет органдары, денсаулық сақтау арқылы жаңа туған шақалақтардың және кейінгі өмірін тіркеудің кросс жүйесін біріктіру.
• 2015 жылдан бастап перзентханаларда/перинаталдық орталықтарда жыл сайын туылған нәрестелер санын, ЖСН алынған және берілген туу туралы куәліктердің санын салыстыруды жүргізу.
• Денсаулық сақтау басқармасына алғашқы медициналық-санитарлық көмек көрсету орындарында жүкті әйелдер мен жаңа туған нәрестелерге патронаждық қараудың Әмбебап прогрессивті тетігінің жұмысын іске қосу, денсаулықты бақылауды, қауіп топтарын анықтауды ғана емес, сондай-ақ денсаулық сақтау ұйымдарында балалардың болуын және болуын қадағалау міндеттелсін.
• Қамқоршылық органдарында азаматтарға әдейі айтылмаған суррогат ана болудың заңды түрде бекітілген тетіктері туралы хабардар болу.
• Жасанды ұрықтандыруға (ЭКҰ) квота бөлу, квота санын көбейту туралы Мемлекет басшысының тапсырмасының орындалуын қадағалау, бұл көптеген баласыз жұптардың мәселесін шешеді.
• Суррогат ана болу бойынша ЭКО бағдарламасына медициналық көрсеткіштері бар ерлі-зайыптылар бюджет қаражаты (квота бағдарламалары) есебінен жүзеге асырылсын.

Қорыта келе айтар болсақ, Мемлекет басшысы өз Жолдауында адам саудасы әсіресе, балаларға қатысты қылмыстарға қолданылатын жазаны шұғыл түрде қатайту қажет екенін әрі бұл мәселені шешуді Парламентке және Үкіметке тапсыратынын айтқан болатын. Күн санап өркендеп келе жатқан елде бала саудасы мәселесі шешілуі қажет...