Мүмкіндігі шектеулі жандардың мәселесі: кемшіліктер мен шешім жолдары

Соңғы жылдары елімізде мүмкіндігі шектеулі жандардың қатары артып келеді. Ал оларды уақытылы емдеу мәселесі өзекті болып отыр. Бірер ай бұрын Бала құқықтары жөніндегі уәкіл Аружан Саин ҚР Парламенті Сенатының қабырғасында 2022 жылдың 1 шілдесіндегі жағдай бойынша елімізде жалпы саны 705 029 мүгедек бар екенін, оның 101 587-сі – 18 жасқа дейінгі балалар деген мәліметті келтірген болатын. Соңғы жылдары көрсеткіш көбейіп келеді. Ал соңғы өткен Парламент Мәжілісінің отырысында VII шақырылым депутаты Бекқали Торғаев мүмкіндігі шектеулі жандардың проблемасын көтерген болатын. Azattyq Ruhy тілшісі мәселені анықтап көрді.

Күні кешеге дейін Парламент Мәжілісінің депутаты болған Бекқали Торғаев Палатаның соңғы отырысында ҚР Премьер-Министрінің орынбасары Алтай Көлгіновке мынадай сауал жолдап үлгерген болатын.

ӘУЕ РЕЙСТЕРІНЕ ЖЕҢІЛДІК ҚАРАСТЫРЫЛМАҒАН

«Мемлекет тарапынан мүмкіндігі шектеулі азаматтар үшін инклюзивті орталықтармен қамтамасыз етуге үлкен көңіл бөлінуде. Мәжіліс депутаттары өңірлерге сапар барысында әр санаттағы азаматтармен кездесіп тұрамыз. Ал менің әлеуметтік парақшама осы айда мүмкіндігі шектеулі жандарға көмек көрсету бойынша жүздеген хат келді. Олардың басты өтініші мүмкіндігі шектеулі балаларды қолдаушы мемлекеттік жәрдемақыны көбейту. Өтініш иелерінің ішінде толық емес отбасылар мен көпбалалы аналар да бар. 2023 жылғы 1 қаңтардан бастап мүгедектігі бойынша мемлекеттік-әлеуметтік жәрдемақылардың мөлшері күнкөріс деңгейінің шамасының өзгеруіне байланысты 8,5 пайызға арттырылды. Алайда инфляцияның өсуі бұл тиімділіктің барлығын жоққа шығарып отыр. Елімізде инфляция соңғы 14 жылда болмаған деңгейге жеткендігін және мұндай ахуал жұрттың табысына және әл-ауқатына кері әсер тигізетіндігін Президенттің өзі Үкіметке жеткізге болатын», - дейді Бекқали Торғаев.

Ол сөзін жалғай отырып, ауылды жерлерде қажетті мамандар тапшы екенін, сол сияқты мүмкіндігі шектеулі жандар үшін әуе рейстеріне жеңілдіктер қарастырылмағанын айрықша қозғап өтті.

«Арыз өтініштері дәрі-дәрмектер мен анализдердің және дәрігерлердің қызмет көрсету бағаларының қымбаттағанын қоса жазған. Сондай-ақ ауылда тұратын ақжаулықты аналарымыз баласын емдеу үшін қала аралап, кабинеттерді жағалап кететінін көзіне жас алып, емірене жеткізді. Ал жақын орналасқан аудандарда қажетті мамандардың табылмайтыны тағы бар.

«Ойды ой, сөзді сөз қуады» дегендей мүкіндігі шектеулі жолаушыларға тұрақты түрде отандық әуе компанияларда ішкі және халықаралық рейстерге жеңілдіктер қарастырылмаған. Бұл мәселе көп алаңдарда көтеріліп келеді. Алайда әлі бір шешімі табылған жоқ. Қазақстан теміржолында 50 пайыз жеңілдік бар екенін атап өткім келеді. Неліктен осы тәжірибені біздің әуе компанияларымызда қолданбасқа?!» - деді ол.

Сөз соңында Бекқали Торғаев Алтай Көлгіновке бірқатар ұсыныстарын жеткізді.

«Иә, соңғы жылдары мемлекеттік құрылымдар тарапынан ерекше қажеттіліктері бар адамдарды қолдау үшін бірқатар заңдар қабылданды. Алайда іс барысында жағдай басқаша болып тұр. Жоғарыда айтылған мәселелерді сайлаушылармен және ерекше қажеттіліктері бар азаматтармен кездесулердің қорытындысына сүйене отырып, Мемлекет басшысының Жолдауларын іске асыру аясында төмендегі ұсыныстарды енгізуді сұраймын», - дей келе мынадай өзгерістерді айтып өтті:

Біріншісі. Мүмкіндігі шектеулі жандарды қолдау үшін мемлекеттік жәрдемақыны көбейту.

Екіншісі. Ауылдарда барлық қажетті медицина мамандарын тарта отырып, ерекше күтімді қажет ететін жандарға медициналық көмек ретінде айына бір рет толық тексеріс өткізу.

Үшіншісі. Ерекше күтімді қажет ететін балаларды жергілікті атқарушы органдар тарапынан мемлекеттік немесе жеке балабақшаларға тегін кезексіз орналастыру.

Төртіншісі. Мүмкіндігі шектеулі жолаушыларға тұрақты түрде отандық әуе компанияларды ішкі және халықаралық рейстерге 50 пайыздық жеңілдіктер қарастыру.

ПРЕЗИДЕНТ МҮГЕДЕК ЖАНДАРҒА ЖАҒДАЙ ЖАСАУДЫ ТАПСЫРҒАН

Сөз орайы келгенде айта кетейік, Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің бесінші отырысында мүмкіндігі шектеулі жандарға медициналық мекемелерде көрсетілетін көмекке қатысты мәселені ортаға салған болатын.

Мемлекет басшысының бұл бағытта нақты тапсырма бергенін Ақорда өзінің Twitter желісіндегі парақшасында жариялаған:

«Маңызды мәселе – мүмкіндігі шектеулі адамдарға барынша қолайлы жағдай жасау. Ең алдымен, барлық санаттағы мүгедектікті анықтау рәсімдерін түбегейлі жеңілдету керек. Қазір күтімге мұқтаж адамдардың өзіне тиесілі әлеуметтік қызметтерді пайдалануы өте қиын.

Олар онсыз да белгілі нәрсені дәлелдеу үшін түрлі кеңсенің табалдырығын тоздыруға мәжбүр. Цифрлық технологиялар мен автоматтандыру дәуірінде мұндайға жол беруге болмайды. Сондықтан, жұмыс тәсілін дереу өзгерту қажет.

Азаматтар өздеріне қажетті қызметтің барлығын бір ғана медициналық мекемеден алуы тиіс. Осы жобаны биылғы 1 шілдеден бастап сынақ ретінде, ал 2022 жылғы 1 қаңтардан бастап толыққанды жүзеге асыруды тапсырамын», - деп Мемлекет басшысы өзекті мәселені көтеріп, оның шешім жолдарын да көрсетіп, іске кірісуді тапсырған болатын.

АУТИЗММЕН АУЫРАТЫН БАЛАЛАРДЫҢ ПРОБЛЕМАСЫ

Біз осы орайда мүмкіндігі шектеулі баланың әкесі, аутизм дертіне шалдыққан балаларды оңалту орталығының жетекшісі – Дархан Ажмолдаевпен байланысқа шығып, саладағы кемшін тұстарды сұрап білдік.

«Елімізде мүмкіндігі шектеулі балалар өте көп. Біз аутизмі бар балалармен жұмыс істейміз. Шынын айтсақ, бұл – ең қиын түрі, ментальды бұзылу. Бала көп уақытқа дейін сөйлемеуі мүмкін. Ешкімнің іс-әрекетін елемейді. Әдетте дені сау бала ата-анасының үйреткенін қайталаса, аутизмде жағдай керісінше. Мұндай балалардың өз ойы бар. Басқа адамдармен араласпайды. Міне аутизммен ауыратын балалардың негізгі симптомдары осы. Ең алдымен шетелдік тәжірибелер туралы айтайын. Бұл проблеманы көтеріп, оның шешімін алғаш іздеген – Америка Құрама Штаттары. Мұхиттың арғы бетіндегі елде де бастапқы кезде бұл мәселеге немқұрайлы қараған. Ешқандай шешім қабылдамай, жабулы қазан жабулы күйінде тұра берген. Бірақ көп ұзамай аутизммен ауыратын балалардың ата-аналары жиналып, одақ құрып, жергілікті үкіметке шағымданып, тиісті талаптар қойып, қозғау салған. Нәтижесі де көп күттірмеді. Талаптары орындала бастады. Бір жағынан бұл елдің жүйесі орныққан, медицинасы мүлдем басқа деңгейде ғой», - деді Дархан Ажмолдаев.

Ол сөзін жалғай отырып, АҚШ-та мұндай туа бітті дерті бар балаларға ерте бастан ем-дом шаралары көрсетілетінін ерекше қозғап өтті.

«АҚШ-та аутизм белгілері өте ерте анықталады. Кеш дегеннің өзінде бір-бір жасым жасында анықталады. Егер балада аутизм белгілері анықталар болса, түзету, яғни оңалту жұмыстарын бірден бастайды. Өйткені мұндай балалардың емі жоқ. Мынаны айта кеткен жөн, бұл балалар ауру емес. Ол – баланың жатырда жатқан кезінде дамуындағы бұзылуынан туындаған. Оның себебін ешкім білмейді. Әлі анықталмаған. Тәжірибенің бәрін өткізіп, соңында түзету жұмысына көшуді жөн санаған. Ол коррекцияның аты – АВА терапия деп аталады. Басқа да түрлері бар. Бірақ тиімдісі осы АВА терапия болып отыр. АҚШ-та баладан аутизм анықталғаннан кейін ата-анасы түзету орталығын таңдайды, ал ел үкіметі сол орталыққа тиісті көлемде қаржы бөледі. Сол орталық баланы коррекциядан өткізумен шұғылданады», - деп ойын жеткізді.

Өз сөзінде арнайы орталық ашып, осы АВА терапия түрімен кәсіби айналысатынын, осы арқылы өз баласын түзеткенін айрықша айтып өтті. Қазір осы саланың білікті маманына айналған.

КОРРЕКЦИЯЛЫҚ ОРТАЛЫҚТА АПТАСЫНА 20-30 САҒАТ ДӘРІС АЛУЫ КЕРЕК

Баласын емдетіп жүріп, саланың нағыз маманына айналған Дархан Ажмолдаев Қазақстандағы аутизммен ауыратын балаларды емдетудегі басты кемшіліктерді айтып өтті.

«АҚШ-тағы жүйені қозғай отырып, бізде де жағдай сондай болар ма еді деп армандайсың. Біздегі жүйе КСРО уақытындағы деңгейден сәл ғана жоғары десем де болатын шығар. Ол заманда аутизмді билік білмейтін әрі білгісі де келмейтін. Бастапқыда психикалық дамуының кідірісі деп диагноз қоятын, ол бала уақытылы ем алмаған соң өсе келе мүлдем нашарлайды, оларды жындыханаларға тығып, осылайша жойып жіберетін», - деп өткеннен сыр шертті.

Сөзін жалғай отырып, еліміздегі негізгі түйткілді мәселелерді қозғап өтті.

«Баладан аутизм анықталған бойда бірде бір күнді жібермей түзету жұмысын жүргізу қажет. Ал бізге 5-6 жастағы балалар келеді. Бұл жаста ешнәрсе түсінбейді, бірде бір сөз айта алмайды, айтқанды тыңдамайды. Тіпті өз бетінше тамақ ішіп, дәретханаға да бара алмайды. Ал оны оңалту ұзақ уақытқа созылады. Орталық қызметкерлері де қатты қиналады.

Екінші проблемалы тұсы – коррекциялық орталықтарға бөлінетін уақыт көлемінің аздығы. Үкімет қаржы бөледі, бірақ баланың емделуіне жеткіліксіз. Бізде коррекциялық орталықта бала аптасына 2-3 мәрте бір сағаттан ғана дәріс ала алады. Бұл өте аз. Аптасына кемінде 20-30 сағат уақыт керек. Яғни 20-30 есе аз. Ең проблемалы жерінің бірі осы», - деп тізбектеп шықты.

Өз сөзінде оң өзгерістер бар екенін де қозғап өтті.

«Бұрынғы Оқу-ағарту министрі Асхат Аймағамбетов осы салаға қатысты бұйрыққа қол қойып кеткен. Бірақ әзірге қай сатыда екенінен хабарым жоқ. Әділет министрлігінен өткен соң ғана белгілі болады деп ойлаймын. Бұл бұйрықта коррекциялық орталықта аутизммен ауыратын балалардың тегін оңалуына жағдай жасалатыны айтылған», - дейді маман.

АҚШ-ТА 100 БАЛАНЫҢ 80-І ОҢАЛЫП ШЫҒАДЫ

Бүгінгі қоғамда аутизммен күресіп жүрген жандар аз емес. Оларды қоғамның бір мүшесі ету – кез келген мемлекет үшін негізгі міндет болуы керек. Ал біздегі жағдай қандай?

«АҚШ-та 100 баланың шамамен 80-і өмірде өз жолын тауып, қоғамның бір мүшесі болып кете алады. Ал бізде көп болса 20-сы ғана оңалып шығатын болар. Мәселен Изарильде аутизмі бар жігіттер ерікті түрде әскер қатарына алынып, сол салада еңбек етіп жатады. Ал АҚШ-та Ұлттық қауіпсіздік агенттігі, ЦРУ, Google сияқты орындарда жұмыс істейді. Себебі олар бір жерде отырып алып жұмыс істегенге тез бейімделеді. Өз балам қазір 13 жаста. Біз кеш бастадық, 6 жасынан кірістік. Егер ертерек білгенімізде қатарластарымен бірге өсер еді. Қазір жағдайы жақсы. Сөйлей алады, Астандағы №69 мектепке барады, бәрін түсінеді, ән салады, халықаралық жарыстарға қатысып, гран-при де алды. Оңалту шарасын кеш бастағандықтан бірен-саран кемшіліктері бар. Ары қарай жалғастыра берсек, одан да жазылып шығамыз деп ойлаймын», - деп Дархан Ажмолдаев ойын аяқтады.

Қорыта келе айтар болсақ, Бекқали Торғаев пен Дархан Ажмолдаев айтқан кемшіліктер уақыт оздырмай шешімін табуы қажет. Мүмкіндігі шектеулі жандарды қоғамның бір мүшесі етіп, өмірден өз орнын тауып кетуге жәрдем ету мәселесіне жете көңіл бөлінуі керек. Олар келешекте мемлекетке, халыққа пайдасы тиер үлкен бастамалардың иесі болуы әбден мүмкін. Үкімет осы бағыттағы шаруаларға нықтап кірісуі керек.