Қазақстандағы бүліктің әлемдік майнинг нарығына кері әсері, елдегі ұрланған электр энергиясы және төл теңгеміз

Шетелдік басылымдар еліміздегі террорлық акті салдарынан майнингтің әлемдік нарықтағы хешрейттері 12% азайып кеткенін жазды. Британ альтернативті орталығының өткен жылғы деректері әлемнің майнинг нарығында Қазақстан үштікте екенін көрсетті. Бірінші орында –  АҚШ (35,4%), екінші орында – Қазақстан (18,1%), үшінші орында – Ресей (11,23%).

Azattyq Rýhy тілшісі «Қазақстан әлемдік криптовалюта нарығындағы үштікке қалай кірді?», «Аталған сектордың төл теңгемізге тигізер зияны бар ма?», «Майнингтік компаниялар жылдық түсімдерінің қанша пайызынан мемлекет бюджетіне салық төлейді және елдегі криптовалюта нарығы қалай реттеледі?»  деген сұрақтарға жауап іздеп көрді.

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МАЙНИНГТІҢ ДАМУЫНА ҚЫТАЙ ҚАЛАЙ ӘСЕР ЕТТІ?

2021 жылдың мамыр айында Қытай Халық Республикасы криптовалюта майнингіне тыйым салғаннан кейін, Қазақстан әлем нарығында Bitcoin желісі хэшрейтін бөлу бойынша екінші орынға шықты. Бүгінде елімізге бірінші криптовалюта блокчейнінің барлық қуатының 18,1% тиесілі. ҚР блокчейнді дамыту қауымдастығының есептеуі бойынша тау-кен өндірісі бес жыл ішінде елге $1,5 млрд әкелуге қабілетті. Бірақ мұның зиян тұсы да жоқ емес. Себебі тау-кен қуаттарының өсуі электр қуатының тапшылығына алып келіп жатыр, нәтижесінде билік аталған салаға қатысты бірқатар шектеулер енгізуде. Көптеген қытайлық майнерлердің Қазақстанға көшуі күтпеген жағдай емес.

Шекарамыз Қытаймен шектесетіндіктен, бұл сала өкілдерінің біздің елге көшуі оңай және салыстырмалы түрде арзан. Елімізде суық, шұғыл континенталды климат және электр энергиясы көп, әсіресе орталық, солтүстік және солтүстік-батыс өңірлерде (Қарағанды, Павлодар және Алматы облыстарында). Егер Қытайда электр энергиясына арналған шығыстар маусымдар бойынша өзгеріп отырса, Қазақстанда электр энергиясына арналған шығындар жыл бойы салыстырмалы түрде тұрақты. Елдегі электр энергиясының орташа бағасы киловатына — $0.05 құрайды, ал Ресей, Қытай және Америка Құрама Штаттарында кВт⋅сағаты үшін 0.09 — $0.011 аралығында. 

Айта кететіні, Қытай майнерлері Қазақстанға Қытайда майнинг индустриясына тыйым салынғанға дейін келген. Бейресми дереккөздерінің мәліметінше, елімізге 50-ге жуық қытайлық тау-кен компаниялары өз қуаттарын тасымалданып, майнингке арналған 250 000-ға жуық құрылғы орналастырған. Қазақстанда майнинг секторында жұмыс істеу үшін майнерлер «Астана» халықаралық қаржы орталығында (АХҚО) заңды тұлға ретінде тіркеліп, ірі дата-орталықтардың бірінде электр қуатын жалға ала алады. Мәселен, Екібастұздың маңында өткен жылы Enegix компаниясы ашқан 180 МВт дата-орталық орналасқан. Қазір Қазақстанда жалпы қуаты 300 МВт болатын тағы 6 дата-орталық салынуда. Бұл ретте АХҚО дата-орталықтар үшін жеңілдікті салық режимін ұсынады: заңды тұлғалардың пайдасына салық, ҚҚС, жалақы салығы және т.б. төлеудің қажеті жоқ. Тек, жылдық айналымның 1% ғана төлеу керек.

Өткен күзде, Қазақстанның цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Бағдат Мусин елде $188 млн инвестиция жинаған 13 майнингтік компания жұмыс істегенін мәлім етті. Мусиннің айтуынша, 2025 жылға қарай секторға салынған инвестициялар $1,2 млрд жетеді.

ҚАҢТАР ҚЫРҒЫНЫ МАЙНИНИНГ ИНДУСТРИЯСЫНА ҚАЛАЙ ӘСЕР ЕТТІ?

The Block зерттеу орталығының вице-президенті Ларри Чермак әлеуметтік желілерде Қазақстанда интернет бұғатталған бірнеше сағаттан кейін, әлемдік хэшрейт желісінің жылдамдығы 12% төмендегенін айтты. Бұл жағдай инвесторларды қатты алаңдатқан. Тіпті 7 қаңтарда биткоиннің бағасы қыркүйектен бері алғаш рет $42 мыңға төмендеген.

Үндістандағы криптовалюта биржаларымен жұмыс істейтін заңгер Анируддха Растогидің айтуынша, Қазақстандағы саяси тәртіпсіздіктер майнерлерді басқа жұмыс орындарын іздеуге итермелеуі мүмкін.

«Елдегі саяси ахуалға байланысты майнерлер өздеріне қауіпсіз орын іздей бастайды. Инвестор үшін саяси тұрақтылық пен арзан электр энергиясы бар орын қажет» - деді ол.

                 ЕЛДЕ ЗАҢДЫ ТІРКЕЛГЕН 50-ГЕ ЖУЫҚ ДАТА-ОРТАЛЫҚ БАР

«Қазақстандық блокчейн-технологиялар қауымдастығының» басқарма төрағасы Сапар Ахметовтің тілшімізге айтуынша, бүгінгі таңда Қазақстандағы дата орталықтар өз жұмыстарын әдеттегідей жалғастыруда.

«Қазақстанда заңды тіркелген 50-ге жуық дата-орталық орналасқан. Заңсыз жұмыс істеп жатқандардың саны белгісіз. Елімізде орын алған террорлық актілер Қазақстанға орасан шығындар әкелді. Өздеріңіз білетіндей, билік елде төтенше жағдайды енгізгеннен кейін интернет жұмысы тоқтап қалды. Мұның нәтижесінде майнингпен айналысатын орталықтар да қызметтерін тоқтатты. Алайда, Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың уақытылы шешімдері арқасында террористтердің іс-әрекеттерін тоқтатуға, әрі, елде бейбіт өмірді қалпына келтіру арқасында, интернет қайта қосылып, майнерлердің жұмысы ары қарай жалғасты. Бірақ, елде электр энергиясы бойынша шектеулер әлі де бар. Бұл майнингтік компаниялардың жұмысына кедергі келтіріп отыр», - деді төраға.

Сондай-ақ, маман блокчейн-технологиялардың төл теңгемізге ешқандай да кері әсері жоқ екенін алға тартты.

«Криптовалюталардың еліміздің валютасына ешқандай әсері жоқ. Негізінен, криптовалюталарды құнды қағаздар немесе алтын сияқты актив ретінде қарастыру ойға қонымды болар. Оның бағасы өзгеріп тұрса да, ол өзінің құндылығын жоғалтпайды. Майнинг бұл – цифрлық есептеулерді орындау арқылы криптовалюталарды табу процессі. Ең алдымен, блокчейн-технологиялар Қазақстан экономикасына жаңа технологияларды, жоғары білікті мамандарды және шетел инвестицияларын тартады. Дата-орталықтардың жаңа жұмыс орындарын ашып, электр энергиясының заңды тұтынушысы ретінде төлемдер жасайды, өзінің қызметі арқасында салықтар төлейді. Қазақстан блокчейн-технологиялар қауымдастығы бірқатар шетел инвесторларымен келіссөздер жүргізіп, елімізде электр энергиясын дамыту мақсатында инвестицияларды тартып отыр. Заңды істеп тұрған майнингтік компаниялар әрбір кәсіпорын сияқты барлық салықтарды төлейді. Ал осы жылдың 1 қаңтарынан бастап, қосымша салықты мемлекеттік бюджетке төлейді. Оның көлемі: әрбір пайдаланған электр тоғының 1 Кв/сағатына 1 теңге. Біздің пайымдауымызша, жылдың аяғына қарай елде блокчейн-технологиялардан түсетін табыс мөлшері 5-6 млрд теңгеге жетуі мүмкін», - деді Сапар Қайратұлы.

МАЙНЕРЛЕРДІҢ 30-40% ЭЛЕКТР ЖЕЛІСІНЕ ЗАҢСЫЗ ҚОСЫЛАДЫ

Елдің майнингтік секторы экологиялылық тұрғысынан бірқатар талаптарға сәйкес келмейді: электр энергиясының 90% -ға жуығы қазбалы отынмен жұмыс істейтін электр станциялары ең алдымен көмірмен өндіреді. Билік электр энергиясын өндірудің жалпы көлеміндегі жаңартылатын көздердің үлесін арттыруға ниетті, бірақ бұл процесс ондаған жылдарға созылады. Майнингтік жабдықты әкелу үшін компаниялар бұған Қазақстанның Ұлттық қауіпсіздік комитетінен, сондай-ақ Цифрлық даму министрлігінен жабдықты монтаждауға рұқсат алуы тиіс. Мұндай жағдайда көптеген компанияларға деректер орталықтарында қолжетімді қуаттылықты жалға алу оңайырақ. Бірақ Қазақстанда бос қуаттар жеткіліксіз, себебі тұтынушы көп. Сонымен қатар, елде электрмен жабдықтауға байланысты түйткілді мәселелер бар. Салдарынан майнерлердің 30-40%-ы желіге заңсыз қосылған және энергияны ұрлайды.

Майнерлердің энергия тұтынуын қысқарту үшін өткен жылдың маусым айында ҚР билігі заң қабылдады, ол 2022 жылғы 1 қаңтардан бастап майнингке жұмсалған әрбір кВт·сағ үшін 1 теңге ($0.0023) қосымша ақы енгізеді. Үкімет мұндай шешімді «елдегі майнингті заңдастыруға жасалған тағы бір қадам және бүкіл әлем бойынша майнерлерді шектеуші бақылауды ескере отырып, қажетті шара» деп түсіндірді.

Бірақ жергілікті майнерлер биліктің мұндай шешімі жұмыс істеулеріне кедергі келтіріп отырғанын алға тартуда.

«Қазір Қазақстанда электр энергиясының дефициті бар, сол мәселені шешу мақсатында Үкіметпен бірқатар жұмыстар атқарылуда. Дегенмен барлық заңды құжаттардың болуына қарамастан, Энергетика министрлігі тарапынан майнингтік компанияларға берілетін электр энергиясын шектеу бойынша іс-әрекететтер жалғасуда. Бұл майнингтік компаниялардың жұмысына зиянын келтіруде», - деді Сапар Қайратұлы.

БИЛІК МАЙНЕРЛЕРГЕ НЕЛІКТЕН ҚОСЫМША САЛЫҚ ЕНГІЗДІ?

Сонымен бірге, қауымдастық электр қуатының жетіспеушілігімен күресудің өзіндік әдістерін жасаған. Бұл ең алдымен заңсыз майнерлерді іздеп, жазалауға және шетелдік электр энергиясын импорттауға рұқсатты білдіреді. Сондай-ақ, қалаларда және өнеркәсіптік кәсіпорындарда майнинг фермаларын іске қосуға тыйым салу ұсынылады. Мамандардың пікірінше, мұндай шаралар сектордың электр тұтынуын 35%-дан астамға қысқартуы тиіс. Бірақ қосымша салық салу шетелдік инвесторлардың индустрияға деген қызығушылығын төмендетеді. Осыған қарамастан, ҚР билігі қосымша салықтарды енгізуді әлі де жалғастыруда. Қазақстанның бұрынғы энергетика министрі Мағзұм Мырзағалиев электр энергиясын тұтыну 2020 жылмен салыстырғанда биыл 7%-ға өскенін, бірақ бұл көрсеткіш әдетте жылына шамамен 2%-ға өсетінін мәлімдеді. Мырзағалиевтің айтуынша, сұраныстың өсуі көбінесе дата-орталықтар санының өсуіне байланысты, сондықтан олардың электр энергиясы тапшы болған жағдайда оны тұтынуды шектеу ұсынылады. Сонымен қатар, ол Қазақстанға майнинг секторын дамыту қажет екенін атап өтті, сондықтан ел алдағы бес жылда жалпы қуаты 3 000 МВт болатын жаңартылатын энергия көздерінде жұмыс істейтін жаңа электр станцияларын салуға ниетті.

ҚР Энергетика министрлігінің есептеуінше, майнингтік фермалар шамамен 1 ГВт тұтынады. Бұл елдегі ең ірі электр станциясымен бірдей мөлшер, ал қыста елдегі электр энергиясын тұтыну 15 ГВт құрайды. Нәтижесінде дереу Энергетика министрлігі майнинг секторының электр энергиясын тұтынуын 100 МВт-қа дейін шектеу туралы бұйрық шығарды, ал әрбір жаңа қосылған майнинг фермасы үшін екі жыл ішінде 1 МВт лимит енгізілді. Бірақ министрліктің бұйрығында осы мерзім өткеннен кейін шектеу аяқталатыны туралы айтылмаған.