Қазақстанда киіктер үй жануарларының жайылымына ортақтасып жүр ме?

Зоология институтының териология зертханасының меңгерушісі Алексей Грачев Қазақстандағы киік популяциясын сақтау бойынша бірқатар мәселеге жауап берді.

Зертхана меңгерушісі киік санын басқару мәселесінде ешқандай жағдайда асығыс шешім қабылдауға болмайтынын айтты. Институттың көпжылдық зерттеулері көрсеткендей, киіктер мен үй жануарлары арасында жайылымға қатысты ерекше бәсеке болмаған. Ақбөкендер мал жемейтін көптеген өсімдікті жейді. Экология министрлігінің мәліметінше, Қазақстанда жалпы азық-түлік қоры үй және жабайы тұяқтылар үшін жеткілікті.

Айта кетейік, әлеуметтік желілерде Оралда киік санының өсуіне және үй жануарларымен жайылым мен суаттарға ортақтасып жатқаны жайлы мәселе көтерілуде.

Ғалымдардың айтуынша, киіктер көшпелі өмір салтын ұстанады, үнемі қозғалыста болып, олар шөптің аз ғана бөлігін жейді. Бұл басқа да жануарлардың жайылымдарды қайта пайдалануына мүмкіндік береді.

Зоология институтының кең ауқымды зерттеуі киіктер мен үй тұяқтыларының саны ең көп болған жылдары (30-40 жыл бұрын) жүргізілген болатын. Қазақстанда үй жануарларының саны 1990 жылдары күрт төмендеді және мал жаю негізінен киіктер жүрмейтін елді мекендердің маңында жүргізіледі. Қазіргі жағдай қандай екенін ғалымдар нақты айта алмайды, өйткені бүгінде бұл мәселені зерттеу үшін арнайы мемлекеттік бағдарлама жоқ. Сондықтан Зоология институты, ең алдымен, қандай да бір шешім қабылдамас бұрын, мәселені егжей-тегжейлі зерделеу қажет деп есептейді.

«Мемлекет өз уақытында киіктердің санын қалпына келтіру үшін үлкен ресурстар жұмсады. Қазір ол тек қалпына келтіру сатысында, яғни ол әлі де максимумға жеткен жоқ. Егер киіктердің ең көне популяция екенін ескерсек, кім кімнің жерін тартып алды деген заңды сұрақ туындайды. Егер сіз бір популяцияны қолдансаңыз, басқалары қорғалмаған болады, браконьерлік фактор артады. Сондықтан бұл мәселеге байыпты қарау керек. Жыл сайын киіктердің санын, олардың орналасуын есепке алу жүргізіледі, бірақ оларды зерделеу бойынша арнайы бағдарлама жоқ», - дейді Алексей Грачев.

Мамандардың айтуынша, өткен ғасырдың 60-жылдары киіктердің саны 600-800 мыңға, 90 – жылдары миллионға жуық дараққа жетті. 2015 жылы киіктер қырылды, содан бері тиісті зерттеулер жүргізу бастамаларына қарамастан, бұл мәселе шешілген жоқ. Мамыр айында ақбөкендердің тағы да белгісіз себептермен өлуі мүмкін деген қауіп бар. Киіктер үшін ең қиын кезең мамыр айындағы төлдеу маусымына сай келеді. Киіктің аналығы тек қыста емес, төлдеу кезінде де әлсірейді.

Алексей Грачевтің айтуынша, қазір киіктерді жоғары деңгейде зерттеу мәселесін Экология министрлігі мен ҚР Білім және ғылым министрлігінің бірлескен күш-жігері арқылы шешу қажет.

Ең алдымен, ол киіктің Орал популяциясының тарихи таралу аймағы шегіндегі жерлердің нысаналы мақсатына, түрдің экологиялық ерекшеліктері мен оның табиғи мекендеу орындарын ескере отырып, ретроспективті талдау жүргізу қажет деп есептейді.

Екіншіден, ақбөкен үшін суаттармен қамтамасыз етілуіне талдау жүргізу, жергілікті жердің гидрологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, жасанды суаттар жасау мүмкіндіктерін зерделеу қажет.

Үшіншіден, жайылымдардың қазіргі заманғы азықтық сыйымдылығын және киіктің оңтайлы санын айқындау қажет.

Төртіншіден, азық пен суаттарға қатысты үй жануарларымен бәсекелестік дәрежесін, сондай-ақ киіктердің ауыл шаруашылығы алқаптарына келтірген ықтимал залалын анықтау қажет.

Сонымен қатар, түрдің ресурстарын сақтау мен басқарудың стратегиялық негізіне айналатын түрдің негізгі биологиялық және экологиялық параметрлерін (санын, жыныстық және жас құрамын, аумақтық таралуы мен маусымдық көші-қонды, шектеулі факторларды, популяцияның дамуын модельдеуді анықтау) анықтау қажет.

Киік халықаралық табиғатты қорғау одағының Қызыл тізіміне «құрып кету қаупі төнген жабайы флора мен фауна түрлерімен халықаралық сауда жөніндегі Конвенцияның (СИТЕС)» 2-қосымшасына және «жабайы жануарлардың қоныс аударатын түрлерін сақтау жөніндегі Конвенцияның» 2-қосымшасына енгізілді.

«Қазіргі уақытта Қазақстандағы киіктердің саны қалпына келтіру сатысында тұр және қазіргі уақытта қандай да бір алып қою туралы сөз бола алмайды. Киік - брендтердің бірі, Қазақстанның визит карточкасы, оның популяциясының негізгі бөлігі бізде тұрады. Бүкіл әлем бізге оны қаншалықты сақтайтынымызға қарайды. Көптеген халықаралық деңгейдегі ғалымдар киікті құтқаруды «қазақстандық ғажайып» деп атайды, өйткені олардың айтуынша, әлемде мұндай жағдай жоқ, оны жойылу қаупінде болған кезде құтқару үшін оның дарақтарының санаулы ғана саны қалады. Соған қарамастан, біздің елімізде өмірін ақбөкенді сақтауға арнаған адамдар мен мамандар табылды», - деп түйіндеді сарапшы.

Қазақстандық биоалуантүрлілікті сақтау қауымдастығының (ҚБСА) қолданбалы биология орталығының директоры Сергей Скляренко Оралдағы ақбөкендерге қатысты жағдайдың себептері әлі зерттелмегенін айтты.

«Иә, киіктердің саны өсті, бірақ олардың мал жайылымына қатысты нақты дерек жоқ. Сондықтан бұл жерде қандай да бір өтемақы туралы мәселе әлі орынсыз, өйткені бізде киіктердің саны көп болғанмен, олардың жайылымдарға әсері туралы әлі зерттеулер жоқ», - деп атап өтті Сергей Львович.

Киіктің саны бойынша санақ жүргізіліп жатыр, нақты деректер мамыр айының соңына дейін дайын болады.

«Биыл Батыс Қазақстанда құрғақшылық байқалмайды. Бірақ соңғы жылдары бұл аймақта мал жаю жүйесі өзгерді. Мысалы, Кеңес заманында жайылымдарды алмастыру болды, қазір бұл схема бұзылған, жайылымдарды тиімсіз пайдалану жүріп жатыр, ол шоғырланған. Қалыпты жайылым айналымының болмауына байланысты жем тапшылығы байқалады, әсіресе құрғақ жылдары.

Бұл мәселені егжей-тегжейлі зерттеу үшін арнайы ғылыми зерттеу жүргізу керек, - дейді сарапшы.

Анықтама үшін:

Қазақстандағы киік Батыс Қазақстанда, Еділ мен Орал арасында, Үстіртте – ішінара Маңғыстауда, сондай-ақ Ақтөбе мен Атырау облыстарында мекендейді. Ақбөкендердің ең көп саны - Қарағанды, Ақмола, Қостанай облыстарында мекендейтін Бетпақдала популяциясы.

Алексей Грачевтің айтуынша, ақбөкендер экожүйеде үлкен рөл атқарады. Мысалы, тұяқтармен олар топырақты қопсытады, оған ылғал мен өсімдіктердің өсуіне қажетті барлық заттарды береді.