Гендерлік теңдік: зорлық-зомбылықтың түрлері мен профилактикасы

БҰҰ әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықты жою туралы декларациясында әйелдердің теңдігіне, қауіпсіздігіне, бостандығына қатысты барлық адамдардың абыройы мен жеке басының дербес құқықтылығына қатысты құқықтары мен қағидаларын жан-жақты қолданудың көкейкесті қажеттілігін мойындай отырып, әйелдерге қатысты дискриминацияның барлық түрлерін жою және азаптаулар мен басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысын таптайтын іс-әрекеттер мен жазаларға қарсы конвенцияда бекітілген делінген, деп хабарлайды Azattyq Ruhy.

Мемлекет те бұл тақырыпқа ерекше көңіл бөледі. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев тұрмыстық зорлық-зомбылықты криминалдандыру туралы айтқан болатын. «Гендерлік зорлық-зомбылық» ұғымы жыныстық белгі негізінде жасалған кез-келген зорлық-зомбылықты білдіреді, яғни, зорлық-зомбылық әйелге қатысты жасалады.

Гендерлік зорлық-зомбылық немесе әйелге қатысты зорлық-зомбылық құрбандарына қатысты көптеген таптаурын бар, бірақ іс жүзінде мұндай жағдайлар кез келген әйелде болуы мүмкін. Тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандары ауқатты және кедей, білімді және сауатсыз, тұрмыста немесее басы бос болуы мүмкін.

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДҰ) бағалауы бойынша әрбір бесінші әйел зорлық-зомбылықтың құрбаны болады. Басқа зерттеулерде әрбір үшінші әйел өмірінде кем дегенде бір рет өзіне қатысты зорлық-зомбылықты бастан өткергені туралы деректер келтірілген.

Жыныстық зорлық-зомбылық әртүрлі формада және әртүрлі жағдайларда болуы мүмкін. Әйелге бір адам немесе бірнеше ер адам жыныстық зорлық-зомбылық көрсетуі мүмкін. Зорлық-зомбылық жоспарланған немесе күтпеген болуы мүмкін. Жалпы зорлық-зомбылықтың түрлерін ажыратып, аражігін талдап алсақ.

Гендерлік зорлық-зомбылықты орындаушылар таныс, дос, отбасы мүшесі, көбінесе бұл жәбірленуші білетін адам.

Орындаушылар құрметті және сенімді лауазымдарды атқаратын адамдар болуы мүмкін (мысалы, дәрігер, мұғалім, туристік гид, діни қызметкер, полиция қызметкері), сондықтан жыныстық зорлық-зомбылыққа күдіктену ықтималдығы аз болатыны да бар.

Тұрмыстық зорлық-зомбылық - бұл әйелдің серіктесінен немесе жұбайынан физикалық, ауызша, эмоционалды, психологиялық және жыныстық қысым көуі. Зомбылықтың бұл түріне қауіп-қатерді қолдану немесе әрекет ету, ұрып-соғу, қару қолдану, зорлау, бас бостандығынан айыру, қаржылық бақылау, әйелге немесе басқа адамдарға және оған қымбат нәрселерге қатыгездік, сондай-ақ оған қатысты қорлайтын сөздер кіруі мүмкін.

Физикалық зорлық-зомбылық - бұл басқа адамға бақылау жасау мақсатында жасалатын физикалық күш қолдану немесе қорқыту арқылы жасалатын зорлық-зомбылықтың бір түрі.

Бұған соққы беру, ұру, тұншықтыру, тістеу, әртүрлі заттарды адамға лақтыру, тепкілеу, атыс немесе суық қару қолдану жатады.

 Физикалық зорлық-зомбылық әдетте уақыт өте келе жиілігі мен қарқындылығымен күшейеді және әйелдің өліміне әкелуі мүмкін.

Жыныстық зорлық-зомбылық - бұл жыныстық мәжбүрлеу немесе бақылау әрекеттері. Бұған мәжбүрлеу арқылы жыныстық қатынасқа түсу немесе белгілі бір жолмен жыныстық қатынасқа түсу, әйелді басқалармен жыныстық қатынасқа мәжбүрлеу, әйелдің жыныстық қатынасын қорлау және контрацепцияны қолданбай жыныстық қатынасқа түсу туралы талаптар кіруі мүмкін.

Сексуалдық зорлық-зомбылық - бұл әйелдің психикалық, физикалық, жыныстық және репродуктивті денсаулығына бірқатар жағымсыз әсер етуі мүмкін травматикалық өмірлік оқиға.

Зорлық-зомбылықтың осы түрінен зардап шеккен әйелдерге қарқынды және кейде ұзақ емдеу курсы қажет болуы мүмкін, атап айтқанда психикалық денсаулық, эмоционалды және ауызша зорлық-зомбылық-бұл әйелмен жаман қарым-қатынас, оның өзін-өзі бағалауына нұқсан келтіреді.

Бұған сын, қоқан-лоққы, қорлау, қорлайтын ескертулер және серіктес тарапынан қорлайтын қарым-қатынас кіруі мүмкін.

Психологиялық зорлық-зомбылық - бұл әйелді оқшаулау және оның өзін-өзі бағалау сезімін бұзу үшін әртүрлі тактикалық әдістерді қолдану, нәтижесінде ол барған сайын қорқатын серіктесіне тәуелді болады.

 Бұған мыналар кіруі мүмкін: әйелдің үйден тыс жерде жұмыс істеу құқығынан бас тарту, оны қолма-қол ақшадан айыру, оны отбасынан және достарынан оқшаулау, адамдарға немесе ол бағалайтын нәрселерге зиян келтіру қаупі және оның әрекеттерін үнемі бақылау.

Экономикалық зорлық-зомбылық - өмірлік маңызды заттарды (мысалы, тамақ, қажетті киім, аяқ киім, гигиена және санитария заттары, дәрі-дәрмектер) сатып алу үшін қолма-қол ақшадан бас тарту.

Әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық мәселесі Орталық Азия елдерінде әлі де өзекті болып отыр. БҰҰ мәліметтері бойынша, осы аймақтағы әйелдердің 18% - ы тұрмыстық зорлық-зомбылық пен кемсітушілікке тап болады. Сонымен қатар, әйелдердің көп бөлігі тұрмыстық зорлық-зомбылық жағдайында қайда және қалай көмекке жүгіну керектігін білмейді.

Қазақстанға келетін болсақ, ІІМ-де әйелдер мен балаларды зорлық-зомбылықтан қорғау жөніндегі арнайы бөлімше құрылды. Өткен жылдан бастап мұндай лауазымдар әрбір аудандық полиция бөлімшесінде енгізілді.

«Бұл қызметтерде жұмыс істейтін қызметкерлер өтініштерді қабылдайды, жәбірленушілерге құқықтық және психологиялық көмек көрсетеді, дағдарыс орталықтарымен және үкіметтік емес ұйымдармен белсенді жұмыс істейді.Сонымен қатар барлық полиция департаменттерінде тұрақты жұмыс істейтін жедел-тергеу топтары құрылды, олардың құрамына 280 әйел-тергеуші кірді.Әйел тергеушілердің қылмыстық істерді тергеуі сенім факторын қолдануға және тергеу әрекеттерін сапалы жүргізуге мүмкіндік береді», - дейді  Қазақстан Республикасы ІІМ Әкімшілік полиция комитеті басқарма бастығының орынбасары Жасұлан Жұманалин.

Мемлекет басшысының Қазақстан халқына Жолдауында айтылған тапсырмаларын орындау аясында министрлік тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жауапкершілікті күшейту бойынша заңнамалық түзетулер әзірледі.

«Біріншіден, «өтініш берушіден» тұрмыстық зорлық-зомбылыққа ден қоюдың «анықтау» сипатына көшу ұсынылады.Бұл тәсіл жасалған құқық бұзушылық үшін жазаның бұлтартпаушылық принципін қамтамасыз етеді.Екіншіден, тараптардың татуласу рәсіміне қойылатын талаптарды қатаңдатады.Біз тек сотта татуласуға мүмкіндік беруді ұсынамыз.Үшіншіден, отбасылық-тұрмыстық саладағы құқық бұзушылықтар үшін жауапкершілікті күшейту.ӘҚБтК шеңберінде қайта қылмыс жасағаны үшін әкімшілік қамауға алу  мерзімдерін ұлғайту ұсынылады.Төртіншіден, - денсаулыққа зиян келтіруге байланысты қылмыстардың құрамына «отбасылық – тұрмыстық қатынастардағы адамға қатысты» біліктілік белгісін енгізу көзделген.Сонымен қатар, көтерілген мәселенің маңыздылығын ескере отырып, осы жылдың 19 қазанында Парламент депутаттарының, мемлекеттік органдар мен жұртшылық өкілдерінің қатысуымен өткен құқықтық форумда отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы іс-қимыл мәселелері талқыланды», - деді ол.

Өткен аптада «зорлық-зомбылықсыз 16 күн» республикалық акциясы аяқталды.

Іс-шара аясында халық арасында ақпараттық-түсіндіру жұмыстары, ІІО профилактикалық есептерінде тұрған адамдарды тұрғылықты жері бойынша тексеру, отбасылық-тұрмыстық қатынастар саласында құқық бұзушылыққа жол беретін адамдарды анықтау және есепке қою жүргізілді.

«Іс-шараға тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарына көмек көрсету жөніндегі Дағдарыс орталықтары белсенді қатысып, жәбірленушілерге консультативтік-құқықтық және психологиялық көмек көрсетті.Егер сіз кез - келген отбасындағы зорлық-зомбылық фактілері туралы білсеңіз немесе өзіңіз зорлық-зомбылықтың құрбаны болсаңыз-бұл туралы үнсіз қалмаңыз!Гендерлік зорлық-зомбылық кең таралғанына қарамастан, бұл шешілмейтін мәселе емес екенін атап өткім келеді.Оның алдын алуға болады және алдын алуға тиіспіз.Біз тек жалпы күш-жігермен қоғам назарын аударып, адам құқықтарының бұзылу фактілеріне тосқауыл қоя аламыз», - дейді ол.

Қазақстандағы Фридрих Эберт қорының өкілдігі, «Дағдарыс орталықтарының одағы» ЗТБ және «Zertteu Research Institute» қоғамдық қорының зерттеуі бойынша былтыр полицияға тұрмыстық зорлық-зомбылық бойынша 114 мың адам хабарласқан.

«Агрессорларды әкімшілік жазалау 2 сағаттан 3 тәулікке дейін созылады. Мыңнан астам іс қылмыстық деп тіркелді. Біздің сараптама бойынша, 3 істің біреуі ғана сотқа жеткізіледі. Оның бір себебі – арыздарды қайтып алу. Ал 6 істің біреуі ғана әкімшілік қамауға жетеді. Сондықтан жәбірленушілер агрессордың жазасыз кетуін білгендіктен, полицияға хабарласпайды. Жүйе оны қорғай алмайтынын біледі. Қазіргі заңнама жәбірленуші тарапында емес және ол зорлықтың қайталанбауына кепілдік бола алмайды», -- деген еді қор өкілі.

Марья Айдарбаева