Сенат депутаты аудиторлардың жұмысын сынға алды

ҚР Парламенті Сенатының депутаты, Конституциялық заңнама, сот жүйесі және құқық қорғау органдары комитетінің мүшесі Андрей Лукин өзінің депутаттық сауалында 2020-2021 жылдардағы және 2022 жылғы бірінші тоқсандағы мемлекеттік аудит, Қаржылық бақылау және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы заңнаманы сақтау мәселелерін көтерді.

«Осы жылдың сәуір айының басында мен мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау органдарының қызметінде түзетулерді талап ететін мәселелерді көтердім, бірақ уәкілетті органдардың қызметінде елеулі өзгерістер әлі де байқалмайды. Қазақстан Республикасында мемлекеттік аудитті енгізу тұжырымдамасында қолданыстағы мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесі фактіден кейінгі бұзушылықтарды анықтауға ғана бағытталған. Мемлекеттік органдардың барлық салалары мен бағыттарының қызметін қамтитын кешенді бағалау жоқ», -деді Андрей Лукин.

Депутаттың айтуынша, жағдай түбегейлі өзгерген жоқ. Баяғы жартас - сол жартас. Аудиторлар жыл сайын біркелкі бұзушылықтарды тіркейді. Әдетте уәкілетті органның қызметі тәуекелдерді басқару жүйелері негізінде аудит объектілерінің тізбесіне сәйкес жүзеге асырылады. Бұл орайда тәуекелдерді басқару жүйелері ақпарат жинау, тәуекелді сәйкестендіру, тәуекелді бағалау және тәуекелдер мониторингі тізбелері кезеңдеріне бөлінеді. Алайда, Ішкі мемлекеттік аудит комитеті тізбелерді қалыптастыру кезінде ведомствоішілік актінің талаптарын толық көлемде сақтамайды. Атап айтқанда, жоспарланған 82 іс-шараның 28 немесе 34,1% - ы жылдық тізбелерге негізсіз енгізілген екен.

«Осылайша, жекелеген тексерілген министрліктерде қандай да бір тәуекел деңгейі болған жоқ (Экология, геология және табиғи ресурстар; Индустрия және инфрақұрылымдық даму; Төтенше жағдайлар; цифрлық даму, Қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі; қорғаныс министрліктері). Жұмыстың дұрыс ұйымдастырылмауының нәтижесінде бірқатар тексерулер нәтижесіз және тиімсіз болды. Комитет жоспарлаған 43 аудиторлық іс-шараның 18-нде бірде-бір бұзушылық анықталған жоқ», - делінген депутаттық сауалда.

Елімізде мемлекеттік сатып алу процесінің тиімді мониторингі үшін камералдық бақылау жүйесі енгізілді. Оның мақсаты бұзушылықтардың уақтылы жолын кесу және оларға жол бермеу. Алайда аумақтық департаменттер бұл міндеттерді толық орындамай отыр.  Мәселен, жалпы сомасы 302 млрд теңге болатын мемлекеттік сатып алудың 3,3 мың рәсімі бойынша камералдық бақылау жүргізген жоқ.

Өз кезегінде, камералдық бақылау барысында уәкілетті органның лауазымды адамдары жұмыс тәжірибесі бойынша шартты жеңілдіктерді дербес есептейді және соған сәйкес мемлекеттік сатып алу бойынша конкурстың жеңімпазы іс жүзінде айқындалады.

 «Сонымен қатар, жекелеген жағдайларда аудиторлар қылмыстық құқық бұзушылықтардың айқын белгілері болған кезде материалдарды құқық қорғау органдарына жібермейді және әкімшілік ықпал ету шараларын қолданбайды. Айта кетейін, 19 тексеру бойынша материалдар сол күйі берілмеді, осыған байланысты 70-тен астам адам жауапкершіліктен босатылды. Бұдан бөлек, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді бастауға негіз болған бұзушылықтар сараптамамен расталмайтын фактілер де бар.

Мысалы, 2020 жылы Шығыс Қазақстан облысы бойынша департамент аудиторы Күршім ауданы Боран ауылында су құбыры желілерін салу кезінде 21 млн теңге сомасына орындалған жұмыстарға ақы төлеудің сәйкессіздігі туралы акт жасады. Алайда сот-құрылыс сараптамасы залалдың бар екендігін растаған жоқ. Сондықтан қылмыстық іс қылмыс құрамының болмауына байланысты тоқтатылды», - делінген Премьер-министрдің атына жолданған сауалда.

Дәл осы сынды Алматы облысында облыстық балалар ауруханасына жапсаржай салу кезінде қаражатты ұрлау туралы мемлекеттік аудитордың қорытындылары сараптама негізінде теріске шығарылды.

2022 жылдың 14 қаңтарында Қаржы министрінің №35 бұйрығымен Мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыру қағидаларына өзгерістер енгізілді. Нақтырақ айтқанда, сомасы 400 000 АЕК-тің асатын сатып алуды өткізу кезінде конкурстық баға ұсынысына әсер ететін «төленген салықтардың көрсеткіші» критерийі (бұдан әрі – пунк) алынып тасталды.

Мемлекеттік сатып алу веб-порталының мониторингі барысында құқық қорғау органдары 2022 жылдың 14 қаңтары мен 14 мамыр аралығында ел бойынша 126 ашық конкурс өткізілгенін, олардың әрқайсысы бойынша сатып алу сомасы 400 000 АЕК-тен (1 225 200 мың теңге) асатынын анықтады.

«Бұл ретте 47 конкурста әлеуетті тасымалдаушыларға «төленген салықтардың көрсеткіші» бойынша шартты жеңілдік негізсіз қолданылды. Барлық конкурстар бойынша аумақтық департаменттер камералдық бақылау жүргізгеніне қарамастан, заңнама нормаларын тиісінше қолдану жөнінде шаралар қабылданбады. Мысалы, елордалық құрылыс басқармасы 2022 жылдың 31 қаңтарында көппәтерлі тұрғын үй кешенін салу жұмыстарын сатып алу бойынша «Лидер-НК» ЖШС жеңімпаз деп танылды. Конкурс жеңімпазын анықтауға шартты жеңілдіктерді есептеу әсер етті. Өз кезегінде, жеткізушілердің қаржылық тұрақтылығын ескере отырып, осы критерийді қолданбаған кезде «Альтаир-СК 7» ЖШС жеңімпаз деп танылуы тиіс еді, - деп нақтылады депутат.

Сенатордың айтуынша, комитет анықталған бұзушылықтарға қатысты шара қолдану бойынша бақылау жұмысын ұйымдастырған жоқ. Заңның 32-бабының 1-тармағына сәйкес камералдық бақылау нәтижелері бойынша анықталған бұзушылықтарды жою туралы хабарламаның мерзімінде орындамау мемлекеттік аудит объектілерінің шығыс операцияларын тоқтата тұруға әкеп соғады. Уәкілетті органның қызметі бюджет қаражатын, мемлекет және квазимемлекеттік сектор активтерін басқару мен пайдаланудың тиімділігін арттыру жөніндегі аудиттің басты мақсатына қол жеткізуге ықпал етпейді.

Аталған мәселелерді шешу үшін бұзушылықтарға ықпал ететін себептер мен жағдайларды жою жөнінде шаралар қабылдау ұсынылады, осы мақсаттарда ішкі мемлекеттік аудит комитетіне бірқатар тапсырмалар айтылды:

- тәуекелдерді басқару жүйесінің өлшемшарттарын және мемлекеттік аудит объектілерін іріктеу тәртібін қайта қарау, оны пайдалану міндеттілігі бөлігінде салалық бұйрықтардың талаптарын қатаң сақтау;

- камералдық бақылау жүргізу кезінде мемлекеттік сатып алу туралы заңнама нормаларын біркелкі қолданудың әдіснамалық негізін әзірлеу;

- Ақпараттық жүйелер арқылы банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру процесінде адами факторды жою.

Тәуекелдерді басқару жүйесінің өлшемшарттарын және мемлекеттік аудит объектілерін іріктеу тәртібін қайта қарау туралы

Үкімет басшысы Әлихан Смайылов Сенатор Андрей Лукиннің жолдаған депутаттық сауалына жазған  жауабында биыл тәуекелдерді басқару жүйесін жаңғырту бойынша жұмыстар жүргізілгенін айтты.

Бүгінде тәуекелдің белгілі бір тобына жатқызу туралы шешім қабылданатын мемлекеттік аудит объектілерінің қызметін бағалау «Qlik Sense» жаңа платформасы арқылы жүзеге асырылады.

«Бұл талдамалық қызметті кеңейтуге және енгізуге, тиісті жылға арналған объектілер тізбесін қалыптастыру және мемлекеттік аудит жүргізу кезінде тәуекелге бағдарланған тәсілді қолдануға ықпал етеді. Камералдық бақылау жүргізу кезінде мемлекеттік сатып алу туралы заңнаманың нормаларын біркелкі қолдануға қатысты тәжірибе көрсеткендей, даулардың көпшілігі құрылыс-монтаж жұмыстарын сатып алу кезінде әлеуетті жеткізушілердің жұмыс тәжірибесін анықтауда туындайды», - делінген жауапта.

Сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін азайту, сондай-ақ әлеуетті өнім берушілердің дұрыс емес ақпарат беру фактілерін болдырмау мақсатында, осы жылдың 1 қаңтарынан бастап Мемлекеттік сатып алу саласында электрондық депозитарий жұмыс істейді.

Мемлекеттік сатып алу жүйесін жетілдіру шеңберінде осы жылдың 1 шілдесінен бастап рейтингтік – балдық жүйені пайдалана отырып, сатып алудың жаңа тәсілі-конкурс енгізілді.

Сатып алу процесіне адамның қатысуын толық алып тастау және конкурстық комиссиясыз өткізу көзделеді.

«Конкурстың жеңімпазын баға және сапа критерийлері негізінде мемлекеттік сатып алу веб-порталы автоматты түрде айқындайды. Конкурс қорытындылары шағымдануға жатпайды. Бұдан басқа, тауарларды жеткізу және жекелеген қызметтерді көрсету кезінде жұмыс тәжірибесінің болуы бойынша өнім берушіні таңдау критерийі алынып тасталды, сондай-ақ электрондық дүкен енгізілді, ол арқылы конкурстық рәсімдерді өткізбей нақты уақыт режимінде тауарларды сату және сатып алу жүзеге асырылады. Жалпы, Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес Үкімет «Мемлекеттік сатып алу туралы» жаңа заң жобасын әзірлеуде», - делінген жауапта.

Ұсынылып отырған түзетулер сатып алынатын тауарлардың, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің сапасын арттыруға, сондай-ақ цифрландыру есебінен процестерді жеңілдетуге бағытталған.

Мемлекеттік сатып алу жүйесін толық автоматтандыру аудиттің объектіге бармай-ақ, онлайн форматта камералдық бақылауды енгізуге мүмкіндік берді. Камералдық бақылаудың мақсаты бұзушылықтардың алдын алу жолын кесу және оларға жол бермеу, сондай-ақ мемлекеттік аудит объектісіне бұзушылықтарды өз бетінше жою құқығын беру болып табылады. Бүгінде камералдық бақылау хабарландыруды жариялау сатысынан бастап қорытындылауға дейінгі тәуекелді және шағымданған мемлекеттік сатып алуларды толық қамтуды қамтамасыз етеді.

Сонымен қатар, 2021 жылы Қаржы министрлігінің Ішкі мемлекеттік аудит комитеті 4 аудиторлық ұйымда тексеру жүргізді, осы жылы 14 ұйым бойынша тексеру аяқталды, 5-уі аяқталу сатысында екені белгілі болды.

«Тексеру іс-шараларының қорытындысы бойынша аудиторлық ұйымдар тарапынан көрсетілген бөлімде бұзушылықтар анықталған жоқ. Бұдан басқа, осы жылдың қыркүйек айында EAG сарапшы-бағалаушыларының көшпелі миссиясы Қаржы министрлігінің Ішкі мемлекеттік аудит комитеті және аудиторлық ұйымдардың қызметіне бағалау жүргізді. Қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша тәуекелдер деңгейі төмен деп танылды», - делінген хабарламада.

Айжан Жанатқызы