Тарихи фильмдерге орыстілділер мен өзге ұлт өкілдері тарапынан қарсылық кампаниялары жүреді – Әсия Бағдәулет

Өткен жылдан бері айтылып келе жатқан «Қазақфильмге» қатысты шу әлі де басылмады. Жуырда ғана порталымызға сұхбат берген кинодраматург Смағұл Елубай өзі жазып жатқан Қасым хан туралы тарихи фильмнің сценариін «Қазақфильм» киностудиясының қазіргі басшысы Ақан Сатаев пен оның бұрынғы әйелі қайта жазып жатқанын айтты. Одан бөлек, Сатаев Олимпиада чемпионы Серік Сәпиев туралы түсірілетін фильмге 800 млн теңгеден астам қаражат жұмсамақ.

Осы орайда Azattyq Rýhy тілшісі белгілі киносыншы Әсия Бағдәулетпен отандық тарихи фильмдер, ондағы актер, режиссер, сценаристердің жіберетін қателігі туралы пікірін сұрап, сұхбаттасқан еді.

- Кеше ғана Мемлекет басшысы  отандық арналарда тарихи фильмдер түсірілуі керек екенін мәлім етті. Сондай-ақ, аз ғана қаражатпен сапалы туынды түсірген қырғыздардың «Құрманжан датқа» фильмін өтті. Сіздіңше, тәуелсіз Қазақстан тарихында «Сүлеймен Сұлтан» сынды тарихи туынды таспалай алмауымызға не себеп болып отыр?  

–  Бізде «Сүлеймен Сұлтан», «Ертұғырыл» сияқты басқа да үлкен полотнолы дүниелер шықпаса, немесе шыға тұра көпшілік көкейіне қона кетіп жатпаса, бұл бағыттағы идеологияның әлсіздігі шығар. Кәсіби тұрғыдан қарағанда, мәселе нені түсіруде емес, мәселе қалай түсіруде, қандай ой айтуда ғой. Идеологиялық тұрғыдан қарағанда, әсіресе, соңғы жағдайлардан кейін ең алдымен өзімізге, өзіміздің халыққа: «Бұл сенің жерің, тамырың осы жерде» дегенді қалай да сіңіру. Президентіміз тарихи фильмдердің көптеп түсірілуі қажеттігін осы аталған мақсатта айтып отыр деп ойлаймын. Өйткені бұл ең алдымен өз халқымызға ғана емес, көршілер мен шет мемлекеттерге де өз мемлекеттігіміздің тамыры қайдан шыққанын көрсететін дүниелер болуы тиіс. Өзіңіз байқасаңыз, бізде тарихи фильмдер шыққан кезде белгілі бір топтар тарапынан осындай дүниелерге қарсы кампания жүріп кетеді. Мұның бәрі бекер емес деп ойлаймын. Өйткені тарихи фильмдердің арғы жағында бұл мемлекеттің негізін құраушы халық қазақ, ал қазақ әманда қазақ тілінде сөйлеген деген идея тұрады. Осындай аксиомаға қарсы топтар мен ойыншылар бар секілді.  

ИДЕОЛОГИЯЛЫҚ КИНО КІМДЕРГЕ ЖАТ?

- Таза киногерлік тұрғыдан алғанда киноның идеологияға қызмет еткені қаншалықты дұрыс?

–Кәсіби призмадан қарасақ, киноның идеологияға қызмет еткенін қаламаймын, әрине. Бірақ дәл біздің Қазақстанның жағдайында бұл бір кәсіптің, не өнердің мәселесі емес, ұлттық идентификация мәселесіне келіп тіреледі. Бұл әлемдегі көптеген постколониалдық, немесе посткеңестік елдердегі бар жағдай. Сондықтан мұндай дүниелерді көбірек айтып, өсіп келе жатқан жас режиссерлердің құлағына құя беру керек шығар. Бүгінгі жас, орта буын режиссерлердің мұндай тақырыпқа көп бармауы олардың тәрбиесінде, жетілген кәсіби мектебінде тиісінше бағыттау болмағаннан шығар; олар қалыптасқан кезде идентификация мәселесі соншалықты маңызды болмаған шығар. Олар әлемдік киноға, Француз жаңа толқыны сияқты ағымдарға қызығып, киногерлік тұрғыдан соларға көбірек ой жүгіртіп кеткен болар. Ал идеологиялық кино түсіру олардың көбіне жат секілді, өйткені олар көшедегі қарапайым адамның жан-дүниесіндегі құбылыстарға, әлеуметтік мәселеге жақындау. Киногерлер ұлттың идентификациясы мемлекеттің емес, қарапайым халықтың ішкі сұранысы екенін түсінген кезде ғана тарихи тақырып құрғақ идеология емес, өнер деңгейіне көтеріледі деп ойлаймын. Біздегі тарихи  фильмдердің көп түсірілмеуінің тағы бір себебі – тарихтың өзінде ақтаңдақтардың көп болуынан. Өзіңіз білетіндей, кешегі Кеңес дәуірінде бұрынғы тарихымыз жоққа шығарылды. Көшпелі халық болғандықтан тарихымызды түгел жазып, жүйелі түрде сақтап отыратын отырықшы мәдениет болмады. Ежелгі кітапханалар өртенді. Сондықтан біздің ежелгі тарихымыз жұрнақ-жұрнақ әр жерден, әркімнің аузынан жазылды, бергі тарихымыз нақты деректер емес, аңыз-шежірелер арқылы жетті. Бірақ ұлт болу үшін қатталып жазылған тарихтың болуы да шарт емес. Энтони Д. Смит сияқты этнограф-ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда, ұлтты ұлт қылып ұйыстыратын ең алдымен оның мифтері. Мифтер арқылы аталған елдің кім екені, қайдан шыққаны және қандай тарихи тұлғалары болғаны халық санасында сақталса, ол елдің мемлекеттілігі, өзіне тиесілі аймағы болмаса да, ұлт болып сақталуына мүмкіндігі зор деген ойлар бар. Бізді өзге елдерден идентификациялап  тұрған да сол мифтер.  

– Қазақ тарихының ең жауапты кезеңі мен хандықтың күшейген уақытын бейнелейтін Қасым хан фильміне сценариді Бекболат Шекеров, Сатаевтың экс-жары Нәзира Бақаева және Ақанның  өзі жазып жатыр. Сонда бізде мұндай салмақты дүниеге өз деңгейінде лайықты сценарий жаза алатын мамандар жоқ болғаны ма?

–  Сценарийді кімге тапсыратынын идея авторы, продюсерлер немесе сол фильмнің басы-қасындағы режиссерлер өзі шешіп, таңдайды. Сондықтан бұл жекелеген жобалардың, жекелеген фильмдердің жағдайында біз «мынаған беру керек еді, анаған беру керек еді» деп пікір айта алмаймыз. Мұның бәрі сол туындыны түсіруді қолға алатын, соған қаражат қарастыратын, сол фильмді жолға қоятын азаматтардың шешетін дүниесі ғой. Бір жағы біздің қоғамда осындай тақырыптар көтеріліп, мұндай туындылардың халық үшін маңызды екенін айтып, білдіріп қойған да дұрыс шығар. Шынын айтқанда, бұл туралы еш нәрсе айта алмаймын.

САПАЛЫ КОСТЮММЕН КӘСІБИ МАМАНДАРДЫҢ ТАПШЫЛЫҒЫ ТУРАЛЫ

– Президент «Қазір Netfliх, HBO және басқа да алпауыт кинокомпаниялар Азияға бет бұруда» деді. Осындай алпауыт кинокомпаниялардың назарын аударатындай тарихи фильм түсіру үшін қандай критерийлерге лайық болу керекпіз?

–  Көрерменді экран алдында ұстап отыратын негізгі критерий – оқиғаның қызықты өрбуі және динамикалық көріністердің көбірек болуы. Тарихи немесе кезеңдік фильмдерде, әсіресе, атыс-шабыс сахналарының көрінісі, костюмдердің, реквизиттердің сапасына дейін үлкен рөл ойнайды. Ондай ірі компаниялардың жобаларына айналу үшін осының бәрін көрсетуге мүмкіндік беретін мықты сценарист қажет. Қалай дегенмен де сіз атап отырған әлемдік кинокомпанияларда көрсетуге лайықты сериал болу үшін көбірек қаражат құю керек болады. Бізде көп жағдайда Қазақфильмдегі қырық жылдан бері келе жатқан киімдерді қайта-қайта кигізіп, бір маусымда бір шапанның жиынтығындағы жейдесін біреуге, ортасындағы бешпетін келесі біреуге кигізіп түсіріп жатады. Шын мәнінде сапалы реквизиттерге, киімдерге, тарихи қару-жарақтар, тағы басқа дүниелерге тапшылық бар. Біз кейде «Неге біздің фильмдерде сол оншақты, отыз шақты адам соғысады да жүреді?!» дейміз. Бірақ Қазақстанда он адамды он мың қол қылып  көбейтетін компьютерлік технологиялар, дизайнер, график мамандар тапшы. Ең алдымен тиісті реквизит әзірлеу, киім тіктіруге көп фильмдердің бюджеті жетіңкіремей жатады, әрі бюджет жымқыру кино саласында да бар екені жасырын емес. Netfliх, HBO-дағы әрбір сериалдағы костюм, әр кейіпкердің қару-жарағына дейін ыждаһатпен жасалады, өйткені олар көрермен назары үшін таза нарық заңдылықтарымен күреседі. Көрермені көп болған сайын түсетін табыс та соған сәйкес. Яғни олар шығынды да аямай жұмсай алады. Ал біздің Қазақстандағы, қазақстандық көрерменге арналып түсірілетін туындыларды жүздеген миллион халық көреді деп күте алмаймыз. Сондықтан қазаққа арналып түсірілген фильмдердің табысы аздау болатыны өз-өзінен түсінікті, демек, оған артықтау шығын жұмсалса, ол өзін ақтай алмайды. Бәрі де сол нарық заңына келіп тіреліп тұр.

ДЕТАЛЬДАР МЕН КИНО САЛАСЫ МАМАНДАРЫНЫҢ КЕМШІЛІКТЕРІ

– Қазақстандық тарихи фильмдердің көпшілігі «театрдағы қойылымдарға ұқсайды», «қазақтар ылғи жоңғарлар мен қалмақтармен соғысады да жүреді, басқа сюжет жоқ па?» деген пікірлерді жиі естіп жатамын. Біздегі тарихи фильмдерді түсіру барысында сценаристер мен режиссерлер жіберетін басты қателіктер қандай? Сондай-ақ, тарихи туындыларды түсірген кезде не нәрсеге жіті мән берілуі керек?

– Расымен де біздің актерлердің көбі сериалдарда, фильмдерде театрдағыдай ұзақ паузалар ұстайды, күшеніп, үлкен залдың алдында отырғандай ойнайды. Камераға ғана, ең жақын досыңа сыбырлап жан сырын ақтарғандай сыршылдық жоғалып кетіп жатады. Бәлкім мұның себебі актерлердің театрдан тәрбие алып, киноға театр сахнасы арқылы келуінен болар. Бұл оларды солай қалыптастырған бүтіндей мектеп қой. Жаңа буын актерлерде аталған құбылыс аз сияқты. Сондай-ақ, біздегі киногерлердің кемшілігінің бірі — ізденістің аздығы. Сол түсіріліп жатқан кезең, адамдар туралы, олар қандай киім киді, қай өңірде болып жатқан оқиға, қай рудың қандай ерекшелігі бар деген сияқты  өте детальді ізденістер аз. Біздің фильмдерді қарасаңыз, ХХ ғасырға дейінгі кезеңде қазақтың бәрі бірдей киінген сияқты. Бір ғана кимешекті алсақ, оның өзі әйелдің статусына байланысты әртүрлі болды ғой. Әр рудың, әр өңірдің адамдарының киіну стильдерінде, сөйлеу мәнерінде өзгешеліктер бар. Біздегі тарихи туындыларда осы аталған детальдар ескерілмейді, себебі, олар туралы нақты ізденістер, қолға қойып бұлжытпайтындай жазылған деректер де жоқ. Сондықтан да бізде бәрі қоймалжың, бірін-бірі қайталайтын оқиғалар болып көрінеді. Отаршылдық дәуірді бастан өткерген жас ұлт болғандықтан, бізге қай салада болсын, көп зерттеу керек. Егер мемлекет осы саланы расымен қолдап, бұл бағытқа көбірек қаражат бөліп, мамандарды ұйыстырып жатса киномыз да, тарихи біліміміз де алға жылжитын шығар деп үміттенемін. Жоғарыда ұлтты ұлт қылатын негізгі факторлардың бірі оның мифтері дедік, ал кино дегеннің өзі миф. Біз «Көшпенділер», «Қазақ хандығы», «Томирис» арқылы өз мифтерімізді жасап жатырмыз. Бұлардың барлығы өзімізді өзімізге де, өзгеге де қазақтың кім екенін танытудың талпыныстары. Бұрын халықты тарих, әдебиет арқылы танытса, қазір кино миф жасаудың, оны халық санасына сіңірудің ең оңтайлы жолы болып тұр. Сондықтан кез келген тарихи, әдеби ізденістердің соңы киноға әкеледі, себебі біздің қазіргі мәдениет оқитын емес, көретін мәдениет.

Айжан Қалиева, Нұр-Сұлтан