Акцияларға инвестиция саламыз: IPO туралы не білу қажет

2022 жылдың соңынан бастап акцияларды бастапқы жария орналастыру, яғни «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры» АҚ компанияларының IPO-ға (Initial Public Offering) шығуы күтіліп отыр.  Fingramota.kz-пен бірге IPO дегеніміз не және оған қалай қатысуға болады? Бұл сауалдардың жауабын Azattyq Rýhy тілшісі іздеп көрді. 

IPO (Initial public Offering) - акцияларды биржада орналастыру жолымен акционерлік қоғамның бағалы қағаздарын инвесторлардың шектелмеген тобына бастапқы жария ұсыныс. IPO нәтижесінде компания акциялары биржадан тыс айналатын жеке компанияға қарағанда жария болады, есептілік ашық болады, ал шығарылған бағалы қағаздар инвесторлардың кең ауқымы үшін қолжетімді болады.

«Самұрық-Қазына» акционерлік қоғамының құрамына кіретін мемлекеттік стратегиялық компаниялардың IPO-сы 2021-2025 жылдарға арналған жекешелендіру жоспары шеңберінде жүргізіледі. Бұл компаниялардың акциялары институционалдық инвесторлар үшін де, қатардағы қазақстандықтар үшін де қолжетімді болады. 

Атап айтқанда, 2022 жылы қор биржаларында «Эйр Астана» АҚ және «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ, 2023 жылы – «KEGOC» АҚ және «QazaqGaz» ҰК АҚ, 2023-2024 жылдары – «Самұрық-Энерго» АҚ акцияларын орналастыру жоспарланып отыр.

IPO-дан ақша табудың мәні неде?

Мемлекет қатысатын компаниялардың IPO-сын өткізу барлық тараптар үшін тиімді болып табылады. Осылайша, қор нарығына жария түрде шығатын компанияның өзі үшін IPO бизнесті дамыту және жаңа жобаларды іске асыру мақсатында қосымша капитал тартуға мүмкіндік береді. Мемлекет үшін бұл ел экономикасының дамуына «халықтың» ақшасын тартудың тәсілі. Жалпы алғанда, IPO отандық қор нарығының дамуына оң әсер етеді, Қазақстан халқының инвестициялық мәдениеті мен қаржылық сауаттылығын арттыруға мүмкіндік береді. 

Әдетте, IPO-ға нақты бизнес-модельдері, корпоративтік басқарудың жоғары деңгейі бар тұрақты және перспективалы компаниялар шығарылады, олардың қаржылық есептілігі халықаралық стандарттарға сәйкес келеді және тұтастай алғанда олар бөлшек инвесторлардың кең тобына жарамды.

Инвестор үшін пайда – мүмкіндігінше ұлттық компанияда белгілі бір үлесті, яғни біраз уақыттан кейін дивидендтер мен құн өсімі (сату бағасы мен сатып алу бағасы арасындағы оң айырма) түрінде кіріс бере алатын акцияларды сатып алу. Бұл ретте инвестициялардың негізгі қағидаларын есте сақтау қажет: күтілетін кірістілік неғұрлым жоғары болса, тәуекел соғұрлым жоғары болады. IPO-ға инвестициялар жоғары кірістілікті болып саналатындықтан, олар жоғары тәуекелмен бірге жүреді.

IPO-ға қатысу үшін акциялар орналастырылған биржаның мүшесі болып табылатын лицензияланған брокерді таңдау қажет. Брокер шот ашады және ақша қаражатымен толықтыру үшін инвесторға оның деректемелерін ұсынады. Шотта ақша болған кезде инвестор өзінің брокеріне IPO акцияларын сатып алуға өтінім береді.

Айта кетейік, Қазақстандық ұлттық компанияның алғашқы IPO-сы 2006 жылы өткізілді. KASE және Лондон қор биржасында «ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру» АҚ бағалы қағаздарының 40%-ы орналастырылды. Жай акцияның бағасы орналастыру кезінде 11163,39 теңгені, жаһандық депозитарлық қолхатты – 14,64 АҚШ долларын құрады. Бір жылдан кейін акциялардың бағасы 18 990 теңгені құрады. Бұдан басқа, компания жыл сайын дивидендтерді төлеп отырды, олардың мөлшері жыл сайын ұлғайып отырды және 2013 жылдың қорытындысы бойынша 1976 теңгені құрады. «Самұрық-Қазына» АҚ Қоғаммен байланыс, әлеуметтік-еңбек қатынастары және еңбекті қорғау жөніндегі басқарушы директоры Ғибрат Ауғановтың мәліметінше, бұған дейін сатылымға шыққан акциялардан үлескерлер қомақты пайда көрген. Бірақ, құнды қағаздар арқылы баю ісінде батыс елдерінің белсенділігі жоғары. Қазақстанда керісінше, ел тек қолма қол пайдаға қызығады әрі құнды қағаздармен жұмыс істеудің жолын білмейді. Қазақстанда бұған дейін сатылымға шығарылған ұлттық компаниялардың құнды қағаздарын алуда. Сарапшының айтуынша, KASE-де 400 мыңдай брокерлік есепшот ашылғанмен, іс жүзінде белсендісі 30 мыңдай ғана.

«Қазатомпром», «Казпочта» сынды ұлттық компаниялар және олардың еншілес, портфельдік компаниялары 2025 жылға дейін сатылымға шығарылады. 2023-2024 жылы «Air Astana», «KEGOC» АҚ, 2024-2025 жылдары «Самұрық-Энерго» компаниясының жасыл портфельді активтері сатылады және 2025 жылы «Қазақстан темір жолы» IPO-ға шығады. Биыл сатылымға шығатын «ҚазМұнайГаз» АҚ акцияларының 10%-ға жетер жетпесі Ұлттық банкке тиесілі. Қалған 75% пайызын АҚ өзінің құзіретіне қалдырады. Сонда қанша пайыз акцияның жеке тұрғындарға сатылатынын Үкімет анықтайды.

2018 жылы «Казатомпром» АҚ-ның бір акциясы 13 долларға сатылды. Лондон қор биржасында да саудаланғандықтан доллармен сатылды. 2021 жылы бір акцияның құны 35 доллардан асып кетті. Сонда акцияны бастапқыда 13 долларға сатып алғандар 300%-дан аса пайда көрді. 2018 жылы әрбір акцияға 308 теңгеден дивиденд төленсе, 4 жылдан кейін әрбір ақцияға 836 теңгеден төленді. Еліміздегі Ұлттық компанияларың акциялары жыл сайын өсіп отыр. Әрине, құнды қағаздар нарығы мұнайдың құнына, әлемдік геосаяси жағдайларға тікелей байланысты. Бірақ, біздегі ұлттық компаниялардың акциялары құнын жоғалтқан жоқ. Сондықтан халықты Ұлттық компаниялардың акцияларын сатып алуда белсенді болуға шақырар едік. Бұл - Үкіметтің ел азаматтарына берген мүмкіндігі», - деді «Самұрық-Қазына» Ұлттық әл-ауқат қоры комплаенс қызметінің басшысы Дәурен Ақшалов.

Акцияларды бастапқы жария орналастыру процесі қалай жүреді?

Алдын ала кезеңде компания өзінің бизнесі мен активтерін, яғни олардың құнын, есептіліктің ашықтық дәрежесін және басқаларын бағалауы керек. Акционер өз акцияларын жария саудаға шығару жөнінде оң шешім қабылдағаннан кейін, компания андеррайтермен шартқа қол қояды. Андеррайтер ретінде Қазақстанда брокерлік ұйымдар жиі әрекет етеді. Олар эмитенттің акцияларын биржаға орналастыруды қамтамасыз етеді, сондай-ақ осы бағалы қағаздарды IPO-ға дейін оларды одан әрі қайта сатудан сатып ала алады.

Әрі қарай дайындық кезеңі – бұл компанияны IPO-ға шығару, онымен андеррайтерлер айналысады. Олар әлеуетті инвесторлар үшін Road Show, яғни «жол шоуын» ұйымдастырады, онда компанияның көрсеткіштері және акцияларды орналастыру бойынша басқа да деректер көрсетіледі. Андеррайтерлер эмитенттің, яғни бағалы қағаздар шығарушы компанияның акцияларын сатып алуға алдын ала өтінімдер жинай бастайды.

Соңғы кезеңде листинг жүреді, яғни бағалы қағаздардың өзін биржаларға орналастыру. Естеріңізге сала кетейік, Қазақстанда екі жергілікті алаң жұмыс істейді: Қазақстан қор биржасы (KASE) және Astana International Exchange (AIX). Ұлттық компаниялардың акцияларын тек осы биржаларда ғана емес, халықаралық биржаларда да орналастыру жоспарлануда. 2022 жылдан бастап жоспарланған айырмашылықтардың бірі - бұрын болған «Халықтық IPO» бағдарламасынан IPO өткізу.

«Халықтық IPO» туралы не білеміз?   

«Халықтық IPO» бағдарламасы алғаш рет 2011 жылы қабылданды. Бұндай шешімді қабылдаудың мақсаты, ірі компаниялдардан қарапайым тұрғындардың да пайда табуына, үлескер ретінде инвестор болуына мүмкіндік беру еді.  Оның мәні Қазақстанның жетекші ұлттық компанияларының акцияларын жеке тұлғалар арасында сату және осылайша қор нарығын дамыту, ірі инвесторларды тарту және ұлттық байлықты ел азаматтары арасында бөлу сияқты міндеттерді шешу болды.

Осы бағдарламаның шеңберінде 10 мемлекеттік компанияның отандық биржаға шығуы жоспарланған болатын, алайда жария түрде тек екі компанияның құнды қағаздары ғаа сатылымға шығарылды. Мәселен, 2012 жылы «ҚазТрансОйл» АҚ-ның және 2014 жылы «KEGOC» АҚ-тың бағалы қағаздары орналастырылып, сатылымға шығарылды. Олардың IPO-ға шығуы өте сәтті болды. Құбыр операторының бір акциясының бастапқы құны 725 теңгені құрады, орналастыру күні ол 13%-ға өсіп, 820 теңгеге дейін қымбаттады. Әр жылдары олардың бағасы төмендеді немесе көтерілді (мысалы, 2018 жылдың мамыр айында бір акцияның құны 1600 теңгеге жетті). Акциялардың түсіп немесе қымбаттап кетуі тікелей әлемдік геосаяси жағдайға және мұнайдың құнына байланысты. 

Өз кезегінде, «KEGOC» АҚ акциясының құны орналастыру кезінде 505 теңгені құрады, ал 2021 жылы оның биржадағы бағасы 1925 теңгеге жетті.

«Халықтық IPO» бағдарламасына қатысудың арқасында жеке инвесторлар өз жинақтарын инвестициялауға және құнының өсімінен ғана емес, дивидендтер түрінде де кіріс алуға мүмкіндік алды.

IPO-ны өткізу күнінен бастап бүкіл кезең ішінде «ҚазТрансОйл» АҚ бір акция үшін орналастыру бағасы 725 теңге болғанда бір акция үшін 1106,71 теңге, «KEGOC» АҚ бір акция үшін орналастыру бағасы 505 теңге болғанда бір акция үшін 681,43 теңге мөлшерінде дивидендтер төлеуді жүзеге асырды. Осылайша, бұл компаниялар тек дивидендтермен ғана өз акционерлеріне акциялардың бастапқы құнының 100%-дан астамын қайтарып берді.

Алаяқтар және IPO

Қазіргі уақытта Қазақстанда IPO өткізілмейтінін және IPO «таймингі», яғни өткізу мерзімі бойынша да нақты ақпарат жоқ екенін білу қажет. Сол арада, қаскүнемдер осы бағдарламаны пайдаланып, әлеуметтік желілерде фишингтік парақтарды жасап, ақпаратты танымал мессенджерлер арқылы таратуда. Олар Мемлекет басшысының «Халықтық IPO» өткізуді тапсыру туралы дәйексөзін пайдаланып, азаматтарды қазақстандық компаниялардың акцияларына «тиімді» салымдар салуға шақыруда. Бұл ретте алаяқтар күн сайын 65 мың теңгеден табыс табуға уәде береді.

Алаяқтықты болдырмау үшін, біріншіден, ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында, яғни қор биржасында, екіншіден, бағалы қағаздар нарығының лицензияланған кәсіби қатысушылары арқылы инвестициялау қажет.

Жалған жарнамаға сенбей, тек ресми дереккөздерге сенген жөн...

Меруерт Сырымбекқызы