Республикалық адвокаттар алқасының төрағасы лауазымына үміткер Айдын Бикебаевпен сұқбат
Неліктен сіз Республикалық адвокаттар алқасының төрағасы лауазымына дауысқа түсу туралы шешім қабылдадыңыз?
Менің жеке басымды Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың күшті және тәуелсіз адвокатурасыз құқықтық мемлекет құру мүмкін емес деген сөздері шабыттандырды. Бұл күшті бағдарламалық мәлімдеме. Және оны біздің өзіміз жүзеге асыруымыз қажет. Біз мұны әлі жасап жатқан жоқпыз. Біз уақытты жіберіп аламыз. Біз бірігуіміз және көптеген жасампаз жұмыстар жасауымыз керек. Сондықтан, біз бір жерде тұрғандықтан және сәуле жоқ болғандықтан, қоғамдық мақсатта жұмыс істеп, маған көп нәрсе берген мамандығымның қарызын қайтаратын кез келді деп шештім.
Адвокаттық қоғамдастықтың шынайы тәуелсіздігі Республикалық адвокаттар алқасы қуатты ұйымға айналып, мемлекеттің тек адвокатураға ғана емес, құқық қорғау органдары мен соттарға да қатысты қабылдаған барлық шешімдеріне әсер ете алатын кезде ғана орын алады деп санаймын. Күшті орталық ұйымсыз адвокатура тоқырауға ұшырайды. Тек осындай ұйым ғана адвокат пен прокурордың процессуалдық құқықтарының абсолютті теңдігін енгізуге қол жеткізе алады және сот жүйесі мен құқық қорғау органдарын қайта құруға оң үлес қоса алады.
Ал нақты адвокаттардың тәуелсіздігі адвокаттық қызметті мемлекеттік лицензиялауды жойған кезде және біз өзіміздің қатарымыздан өз жұмысына немқұрайды қарайын әріптестерімізді алып тастау туралы мәселені өзіміз дербес шешетін кезде ғана болады. Мемлекет бақылаудың басқа тетіктері болмаған кезде қызмет түрлеріне лицензия береді. Біздің жағдайда ішкі бақылау жүйесі бар. Бізде тәртіптік комиссиялар жеткілікті тиімді жұмыс істей бастады, әдеп жөніндегі комиссиялар бар. Лицензиялауды да жою керек, өйткені заң консультанттарының қызметі лицензияланбайды, бірақ олар заң бойынша сот өкілдері бола алады.
Нақты адвокаттың тәуелсіздігі адвокаттық қызметке кедергі келтірудің және адвокаттық қызмет кепілдіктерін бұзудың әрбір фактісі үшін біздің ұйымдар кінәлілердің жазалануына дәйектілікпен қол жеткізген кезде, олар адвокаттардың құқықтарын бұзған адамдар үшін әділ жаза шығаруға ықпал ете алатын кезде болады. Әрбір адвокат өзінің жалғыз емес екенін, бірақ оның артында оның құқығын бұзушыларға жол бермейтін ұйым тұрғандығын сезінуі тиіс.
Айтылғанның барлығына сіз қалай қол жеткізетін боласыз?
Бүкіл қоғамдастықтың қатысуымен қазақстандық адвокатураны дамыту бағдарламасын әзірлейміз. Онда біз қолда бар барлық проблемаларды шешу үшін қол жеткізуге тиісті барлық мақсаттарды көрсеткіміз келеді. Яғни, бізде қол жеткізуіміз тиіс айқын жазып көрсетілген және нақты мақсаттар болады. Біз әрбір мақсатты кәсіби түрде және жүйелі деңгейде пысықтайтын боламыз.
Бірақ бұл үшін команда қажет. Мұның барлығын бір адам жасай алмайды. Сізде қандай команда болады?
Бізде Республикалық адвокаттар алқасының төралқасында, аумақтық адвокаттар алқаларының төралқаларында және өзге де адвокатура органдарында жұмыс істейтін белсенді адвокаттар бар. Бұл ретте біздің орталық ұйымда штаттағы қызметкерлер саны бес адам ғана. Бұл әрине аз. Бізде қаржыландыру жеткіліксіз. Бірақ біз мәселені келесі жолмен шешкіміз келеді. Біз Республикалық адвокаттар конференциясы бекітетін смета мен штаттық кесте шеңберінде шағын басқару командасын қалыптастырамыз. Ресурстардың шектеулілігін ескере отырып, біз өз кәсібіміздің патриоты болып табылатын және өз уақытының бір бөлігін ортақ проблемаларды шешуге жұмсауға дайын қосымша 100-ге жуық адвокатты біріктіргіміз келеді. Біз оларды дауыс беру құқығымен қоғамдық кеңестерге, комиссияларға, барлық құқық қорғау органдарының жұмыс топтарына, сонымен қатар барлық комиссияларға, жұмыс топтарына, сот жүйесіндегі сот алқаларына енгізуге қол жеткізгіміз келеді. Біз қабылданып жатқан барлық шешімдерге тек біздің мамандығымыз бойынша ғана емес, сондай-ақ бүкіл құқық қорғау және сот жүйесі бойынша да оң ықпал еткіміз келеді. Адвокатураның дауысы естіліп, назарға алынуы тиіс.
Неліктен құқық қорғау органдары мен сот жүйесі адвокаттарды осы органдарға қосқысы келеді деп ойлайсыз?
Біріншіден, мемлекет бұл жұмысты бастап кетті. Мен, мысалға, еліміздің Жоғары сот кеңесінің Біліктілік комиссиясының төрағасымын. Бұл сот жүйесі басшыларының еңбегі. Біздің комиссия судья болғысы келетін тұлғалардан емтихан қабылдауға жауапты. Бұл комиссияның құрамына тағы екі адвокат кіреді. Біз осы оң тәжірибені таратқымыз келеді.
Екіншіден, мемлекет сот өкілдерінің этикасын көтеруді қалайды. Бұған сот өкілдерінің этиканы бұзғаны үшін қатаң санкциялар енгізу туралы жақында қызу талқыланған заң жобасы дәлел болып табылады. Біз мұндай қатаңдатуды заң арқылы енгізуге болмайды деп санаймыз. Этика - бұл адвокатураның өзінің ішкі мәселесі. Бізде кәсіби этика кодексі бар. Бұл ретте біз өзіміз осы Кодекстің сақталуына мүдделіміз. Бұл біздің мамандығымыздың беделіне тікелей әсер етеді. Адвокат жоғары этикасы бар адам болуы тиіс.
Үшіншіден, біз мемлекетке сот және құқық қорғау жүйелерін кәсіби емес кадрлардан тазартуға көмектесеміз. Егер соттар немесе біздің процессуалдық оппоненттеріміз адвокаттардың құқықтарына нұқсан келтіруге, олардың қадір-қасиетін қорлауға және олармен әдепсіз әрекет етуге мүмкіндік беретін болса, адвокат жоғары этикалы бола алмайды. Судьялардың, тергеушілер мен прокурорлардың да мінез-құлқына өзгерістер қажет. Біз өзіміз жақсы болуға дайынбыз, бірақ біз сияқты мемлекеттік қызметкерлер мен судьялардың өзгеруіне қол жеткізгіміз келеді. Біз бұған көмектесеміз. Біздің қызметіміз сот төрелігі мен сотқа дейінгі тергеп-тексеру сапасын арттыруға оң ықпал ететін болады. Бұл мемлекеттің тікелей қызығушылығы.
Төртіншіден, біз артық ештеңе сұрамаймыз. Біздің барлық тәртіптік комиссиялар мен адвокаттық қызметпен айналысуға үміткер адамдарды аттестаттау жөніндегі комиссиялардың құрамына заң бойынша әділет органдарының өкілдері, бұрынғы судьялар, қоғам қайраткерлері қатысады. Міне, біз де осыны қалаймыз.
Адвокаттық кәсіптің беделін арттыру үшін тағы не істегіңіз келеді?
Адвокат болғысы келетіндер үшін емтихандарды қиындату керек деп санаймыз. Бізге асқан білімі бар заңгерлер түсуі үшін. Мысалға, тіпті беделді университеттердің түлектері де бірінші реттен АҚШ-тағы адвокаттар алқасының мүшесі бола алмайды. Емтихандар өте күрделі. Біз де солай істеуіміз керек. Яғни, мамандықтың беделі бізде зияткерлердың болуы тиіс екендігімен анықталады.
Беделділік сонымен қатар адвокат кәсібінің қаншалықты жақсы төленетіндігімен де анықталады. Интеллект тиісті дәрежеде бағалануы тиіс мәдениетті қалыптастыруымыз қажет. Сондай-ақ, бұл жерде мемлекет кепілдік берген заң көмегі аясындағы төлемді де атап өткен жөн. Бүгінгі таңда бұл бағдарлама бойынша жұмыс істейтін 3000-ға жуық адвокатқа 2 млрд. теңгеге жуық қаржы бөлінеді. Бұл аз. Бұл жерде қаламақылар минут сайын есептелетіні туралы да мәселе бар. Адвокат көмек көрсету үшін ауылдық жерге баратын жағдайлар болады, бірақ оған тек 10-15 минут үшін ғана ақы төленеді. Жол жүру мен күту уақыты есепке алынбайды. Бұл тәжірибе өзгертілуі тиіс. Сонымен қатар, біз соттар адвокаттарға өкілдік шығындардың мөлшерін төмендететін қалыптасқан сот тәжірибесімен келіспейміз. Клиент бес жарым мыңнан астам адвокаттың ішінен адвокат таңдайды. Адвокатпен келісім-шартты да ол өз еркімен және мәжбүрлеусіз жасайды. Соттар жасалған шарттың талаптарын қайта қарауға тиіс емес. Pacta sunt servanda (шарттар орындалуы тиіс). Бұл азаматтық құқықтың негізгі қағидаттарының бірі.
Бедел сонымен қатар адвокат кәсібінің қаншалықты қорғалғанына да байланысты. Егер адвокат құқық қорғау органдарына кіре берісте тексерілсе, өз ұстанымын соңына дейін білдіруге мүмкіндік бермесе, негізсіз жеке шешімдер шығарса, адвокатта қандай бедел болуы мүмкін. Біз Республикалық алқаның адвокаттарға қарсы бағытталған барлық іс-әрекеттерді есепке алуын қалаймыз. Біз тиісті комиссиялардағы өз өкілдеріміз арқылы, мысалға, адвокаттардың құқықтарын жүйелі түрде бұзған судья жазаланатындай және мансап сатысымен көтеріле алмайтындай етіп жасағымыз келеді. Яғни, әр адвокаттың артында ықпалды ұйым тұрғанын барлығы білуі тиіс.
Бұрынғы құқық қорғау органдарының көптеген қызметкерлері уақыт өте келе адвокат болып жұмыс істегісі келетінін көріп жүрміз. Нағыз кәсіпқой мамандарды қуана қарсы аламыз. Олар тек адвокатураны жақсартады. Бірақ біздің құқықтарымызға нұқсан келтіргендер біздің біреуіміз болуға құқылы болмауы тиіс. Біздің мамандықтың беделі мамандыққа кіруден басталады. Этикаға қойылатын талаптар адвокат болғысы келетіндерге де қатысты болуы тиіс.
Бұның барлығын сіз қалай жасайсыз?
Проблемалардың бір бөлігін біз өз қауымдастығымызбен шешеміз. Кейбір проблемаларды біз мемлекеттік органдармен келіссөздер есебінен шешуге тиіспіз. Бұл жерде, біз Президентіміздің мықты және тәуелсіз Адвокатура туралы бағдарламалық қондырғысы көмектеседі деп үміттенемін. Проблемалардың негізгі бөлігін заңнаманы өзгерту арқылы шешу қажет. Біз қабылдайтын адвокатураны дамыту бағдарламасы заңнамада не өзгертілуі керек екендігі туралы біздің көзқарасымызды қамтиды. Біз Парламент депутаттарымен депутаттық бастама арқылы тиісті заң жобасына бастамашылық ету үшін олармен өзара іс-қимыл жасағымыз келеді. Біз өзіміз қабылдаған Бағдарламада алға қойған барлық мақсаттарға қол жеткізгіміз келеді.
Соның ішінде өзіміздің әлеуметтік және салықтық мәселелерімізді де шешкіміз келеді. Бүгінгі таңда көптеген адвокаттар аз табыс табады және, іс жүзінде, айналымнан (түсімнен) салық төлейді, өйткені табыстарға қарамастан 10% мөлшерінде ЖТС төлеуге міндетті және ЖТС есептеу кезінде шығыстарды шегеруге құқығы жоқ. Бұл әділетсіз. Мұндай тіпті ірі бизнес субъектілерінде де жоқ. Барлығы салықты түскен ақшадан емес, таза кірістен төлейді. Адвокаттар, жеке кәсіпкерлер сияқты, 3% мөлшерінде ЖТС төлей отырып, салық салудың оңайлатылған жүйесі бойынша жұмыс істеу құқығына ие болуы тиіс, ал жалпыға бірдей белгіленген салық режімі шеңберінде үй-жайларды жалдауға, коммуналдық қызметтерге, көлікке, көмекшілердің жалақысына, маркетингке, мүшелік жарналарға және адвокаттық қызметті жүзеге асыруға байланысты барлық басқа да шығыстарға салық салынатын кірістен шегеруге құқылы болуы тиіс.
Бізге адвокаттық кеңселерді заңнамалық реттеуді одан әрі жетілдіру керек. Сондай-ақ, жеке адвокаттарды реттеуді жақсарту қажет. Кеңсенің міндетті болуы туралы талапты заңнан алып тастау керек. Бүгінде барлық сот процестері онлайн өтуде. Көптеген адамдарға үйден жұмыс істеу ыңғайлы және кеңсе ұстаудың қажеті жоқ. Біздің елде көптеген танымал жұлдыз-адвокаттар бар. Олардың кейбіреулері кейбір заң кеңселеріне қарағанда сәтті жұмыс істейді. Соларға қолдау көрсету керек. Адвокатурада халыққа құқықтық көмек көрсету, мемлекетпен кепілдендірілген заң көмегін көрсету жөніндегі жұмысты қамтамасыз ететін «заң консультациялары» деп аталатын біздің ұйымдар да маңызды рөл атқарады. Жас адвокаттарға, сондай-ақ қылмыстық істер бойынша жұмыс істегісі келетін адвокаттарға жұмысты заңгерлік консультациядан бастауға кеңес беремін. Бұл үлкен мектеп.
Енді өзіңіз туралы және өзіңіздің заң кеңсеңіз туралы айтып берсеңіз…
2002 жылы мен Алматы қалалық адвокаттар алқасының мүшесі және «Саят Жолшы және Серіктестер» адвокаттық кеңсесінің басқарушы серіктесі болдым. Содан бері 2,5 жылғы үзілісті есепке алмай, адвокат болып жұмыс істеп келемін. Алматы қалалық адвокаттар алқасы төралқасының құрамында әр жылдары жұмыс істедім. «Алматы адвокаттары» журналын шығаруға бастамашы болдым. Оның редакторы және демеушісі болдым.
Біздің адвокаттық кеңсеміз сенімді және кәсіби серіктес ретінде The Legal 500, Chambers Global, Asia Law, IFLR адвокаттық контораларының барлық беделді халықаралық рейтингтеріне кіреді. Біздің адвокаттық кеңсеміз көптеген практикалар бойынша қазақстандық ірі заң фирмаларымен ғана емес, халықаралық адвокаттық фирмалармен де табысты бәсекелесетін кеңсе деп айта аламын.
Біз, сайып келгенде, Нетфликстегі сериалдарда көрсетілген адвокаттық кеңсе құрдық. Біздің әрбір серіктесіміз заңнаманың бір саласына терең маманданған, бірақ сонымен бірге, барлығы сияқты, базалық салаларды біледі. Біз өз мамандануымызда әрқайсысы елдегі бірінші нөмірге ие болуға тырысамыз. Мысалы, менің мамандануым – бәсекелестік (монополияға қарсы) құқық. Құқықтың осы кіші саласының проблемалары бойынша мен ғылыми монография мен бірнеше зерттеу кітаптарын жаздым, оның ішінде академик М.К. Сүлейменовтің редакциясымен ҚР АК-не Түсініктеменің бірлескен авторы болдым. Мен жазған кітаптардың бірін халықаралық «Wolters Cluer» баспасы шығарды. Көптеген жылдар бойы мен Халықаралық Who’s who legal баспасынан Қазақстан Республикасының бәсекелестік (монополияға қарсы) құқық саласындағы сарапшы ретінде ұсынылған жалғыз маман болдым. Бұл мамандануда біз әріптестерімізбен бірге осы салада көмекке мұқтаждығы барлық шетелдік немесе ірі қазақстандық компаниялар бізді таңдау үшін тізімге енгізетініне қол жеткіздік.
Өз мамандануым бойынша жұмыстан басқа, мен жалпы істерді басқаруға көп уақыт бөлемін. Мен адвокат-менеджермін. Мен клиенттермен кездесемін, келіссөздер жүргіземін, құжаттар құрастырамын, аналитикалық қорытындылар жазамын.
Меніңше, біз адвокаттық кеңсенің қандай болу керектігін көрсеттік, көптеген әріптестерімізді не істегенімізді қайталауға шабыт бердік. Елдегі табысты адвокаттық кеңселердің саны арта түсетініне сенімдімін. Бірақ сонымен бірге, әрине, жеке жұмыс істейтін танымал жұлдыз-адвокаттар бар және сөзсіз болады да. Сонымен қатар, олардың кейбіреулері көптеген заң кеңселеріне қарағанда сәтті жұмыс істейтін болады. Қауымдастық оларға қолдау көрсетуі тиіс. Адвокатурада халыққа құқықтық көмек көрсету, мемлекетпен кепілдендірілген заң көмегін көрсету жөніндегі жұмысты қамтамасыз ететін «заң консультациялары» деп аталатын біздің ұйымдар да маңызды рөл атқарады. Жас адвокаттарға, сондай-ақ қылмыстық істер бойынша жұмыс істегісі келетін адвокаттарға жұмысты заңгерлік консультациядан бастауға кеңес беремін. Бұл үлкен мектеп.