Ақын, журналист Ақниет Төлендімен ашық сұхбат
Бүгінгі спикеріміз Ақниеттің туғаннан мүгедектігі бар. Айтуынша, оң жақ қолы шынтағынан төмен толық дамымай қалған нәрестені көрген дәрігерлер анасын қызынан бас тартуға көндірмек болған. Бірақ Ақниеттің ата-анасы қызынан бас тартпайтынын және оны қандай күйде болсын қабылдайтынын айтқан.
Ақниет кішкентайынан түрлі ақындар арасындағы мүшәйраға қатысып, республикалық конкурстардың жеңімпазы атанған. Жыр жинағы жарық көрген. Ол екі жылдан бері еліміздегі белгілі порталдың қазақ бөлімінде шеф-редактор болып қызмет атқарады. Azattyq Rýhy тілшісі Ақниетпен мүгедектердің жағдайы, жұмыс берушілер мен қоғам тарапынан болатын дискриминация туралы сұхбаттасты.
«АТА-АНАММЕН СӨЙЛЕСПЕЙ ҚОЙҒАН КЕЗДЕРІМ БОЛДЫ»
- Алматы облысы Панфилов ауданы Қоңырөлең ауылында дүниеге келдім. Маған қойылған диагноздың қазақ тілінде нақты баламасы жоқ. Орысша – «врожденная анамалия правой верхней части». Отбасымда үш ағайындымыз - алдымда ағам, соңымнан ерген сіңлім бар. Мен оқу бітірген жылы Білім министрлігі мүгедектігі бар адамдарға әр мамандық бойынша арнайы квота бөлінуі керек деген шешім шығарған. Бірақ сол квотаға мүгедектік туралы құжатты өткізуге қарсы болғанмын. Мен емтиханға кіріп кеткенде, анам өткізіп жіберіпті. Содан ҚазҰУ-дың журналистика факультетіне оқуға түстім. Егер квота болмағанда грант жеңіп алуға балым жетпес еді. Одан бөлек, берілетін жәрдемақы бар. Бұрын оны алғанда өзімді кінәлі сезінетінмін, себебі маған қарағанда жағдайы төмен, күн көре алмай отырған адамдар бар ғой деген ой келетін. Соған қарамай, ақшаны алып, қайырымдылыққа жұмсаудың орнына өз қажетіме жұмсайтынмын. Кейін ойым мен ісімнің сәйкес келмейтінін түсініп, «екіжүзді» болмайын деп шештім. Басқа көмек бар деп айта алмаймын. Бірақ маған одан өзге көмектің қажеті шамалы. Үй алуға арнайы бағдарлама болса деп едім. Тегін бере салған дүниенің қадірі болмайтынын түсіндім. Екі рет протез алғанмын, екеуі де босқа жатыр. Сондықтан үйге өз еңбегіммен қол жеткізгенім дұрыс деп ойлаймын.
Бала кезімде өзімді ерекше сезіндім деп айта алмаймын. Себебі, менің өскен ортам, әсіресе ата-анам маған ерекше деп қараған емес. Кішкентай кезімнен өз кірімді жууды, өз асымды дайындауды және бастысы, өз пікірімді қорғауды үйреткен. Бірақ бәрібір жүре келе ерекшелігіңді сезінетін кездер болады.
Адам өзін-өзі сырттан көре алмайтыны жақсы деп ойлаймын, әйтпесе ешкімге өзінің сыртқы келбеті ұнай қоймас. Бірінші сыныпқа баратын кезде мектеп формасын киіп тұрып, айнадан өзіме зер салып қарадым. Бірнәрсе жетіспейтін сияқты көрінген. Сосын жанымда тұрған ағама қарадым да, шынымен мен басқаша екенмін деп ойладым. Мектепке барғанда да, барлық балаларға мұқият қарап отырып, өзімнің мүлде басқа адам екенімді түсінгенмін. Сол кезде қай партаға қалай отырғаным, адамдардың маған қараған көзқарасы бәрі есімде қалып қойыпты. Ерекшелігімді алғаш сонда түсінген шығармын. Жеткіншек болған кезде мінезім қатты күрделене түскен. Ата-анаммен сөйлеспей қойған кездерім, ол кісілерге ауыр сөйлегенім есімде. Қазір соны ойласам жылағым келеді. Өз баламнан ондай сөз естісем шыдамас едім. Жақындарым менен әлдеқайда мықты адамдар. Өз жағдайымды толық қабылдадым деп ойламаймын. Қазірге дейін басқаша болғанда деп ойлайтын кездерім болады, бірақ ол тек менде ғана емес, кез келген адамда болатын күй деп түсінемін. Мен өз жағдайыма жеңіл қарауға тырысатын болдым. Шілденің ыстығында автобус күтіп тұрғанмын. Ылғи жеңі ұзын жемпір не күртеше киіп оң жақ жеңін түріп алатынмын. Қатты ыстықтап кеттім де, жан-жағыма қарасам, аялдамаға келген адамдар түрілген жеңіме үңіле қарайды. Сосын жеңі шолақ киім кисем дәл бұлай үңіліп қарай қоймас деп ойладым да, сырт киімімді шешіп, қолыма ұстап тұрдым. Ойлағанымдай бір рет қарағаннан кейін қайта-қайта жалтақтап қарай бермейді екен. Содан бастап, өзімді қинамаймын деп шештім. Қолымнан қысылатындай оны мен таңдап алған жоқпын ғой.
БІЛІМ БЕРУ МӘСЕЛЕСІ ЖАЙЛЫ
- Жеке басыма келсек, қиындыққа тап болмадым. Себебі, мендегі жағдай мүгедектігі бар өзге адамдарға қарағанда жеңілірек болар. Бір мәселені анық айта аламын: біздің елде мүгедектігі бар адамдарға білім алу өте қиын. Мектепке өз аяғымен бара алатын, өз қолымен жаза алатын мен ата-анамның күшімен мектепке барып оқыдым. Ауылымдағы мектепке мүгедектігі бар менен өзге тек екі бала баратын. Сонда үш бала ғана оқыдық, оның екеуі жоғарғы білім алды. Мәселен, сол ауылда арбада отырған немесе көзі нашар көретін (мүлдем көрмейтін) балалар болған және бар. Олар үйде оқыды. Олардың араласатын ортасы - отбасы ғана. Өз қатарын танымай, қоғамнан алшақ қалды. Әрине, көзі көрмейтіндерге арналған жолақ немесе пандус мәселесі өте маңызды, бірақ біз мүгедек балаларды мектепте оқытпасақ, олар үйден шықпаса, олар мамандық таңдамаса, жоғарғы білім алмаса, кәсібін ашпаса, яғни, бір сөзбен айтқанда үйде қамалып отырса, ол пандуспен кім жүреді? Соңғы рет қашан автобуста немесе көшеде мүгедек адам кездестірдіңіз? Адамдардың проблеманы көрмеуі не байқамауы, ол проблема жоқ дегенді білдірмейді. Сондықтан бірінші кезекте мектеп, білім керек. Ар жағын арыз жазып (ойлаңызшы оқымаған адам арызды қалай жазады, құқығын қалай қорғайды), өзіміз жасатып ала жатармыз.
ҚАЗАҚСТАН ҚОҒАМЫНДАҒЫ ДИСКРМИНАЦИЯ
- Біздің қоғам мен дискриминация егіз ұғым секілді көрінеді (бұл тек мүгедектігі бар адамдарға қатысты емес). Тағы да өз басыма келсем, өмірінде мүгедектігі бар адамдармен араласпаған ортаға тап болсам, дискриминацияны қатты байқаймын. Ол қарапайым көмек көрсетуден басталады. Әдетте адамдар болмашы нәрсеге көмектескісі келіп тұрады. «Көтерісіп жіберейін, ашып берейін, демеп жіберейін, сен бірінші өтіп кет, саған ауыр болатын шығар» деген сөздер ашуға тиеді. Бірақ түсіністікпен қарауға тырысамын. Себебі олар мендей адамды көрмеген соң, оларды әлсіз деп ойлайды. Бірақ жақын араласқаннан кейін өзім өтінбесем көмектесудің қажеті жоқ деп ескертемін. Кейде жөнсіз «таңғалатын» адамдарға күлкім келеді. «Сен қалай жұмыс істеп жүрсің? Кәдімгідей оқу бітірдің бе?» деп сұрайтындар бар. Әзілмен жауап беруге тырысамын. Кейде автобуста ән тыңдап, өз-өзіммен тұрғанда, дәл қасыңдағы екі адамның мен үшін дауласып жатқанын көремін. Не болғанын сұрасаң, бірі қызға орын беруін сұраса, екіншісі «тұра алады ғой» дейді. Осындай жағдайда өзің ыңғайсыз жағдайға қаласың.
Дискриминацияның тағы бір түрі - әртүрлі жеңілдікке қатысты деп ойлаймын (күліп). Жәрдемақыдан бастап кей жерлердегі мүгедектік үшін жасалатын жеңілдікке дейін. Өзім оларды тиімді пайдаланамын. Шымбұлаққа, Көктөбеге фуникулермен тегін шығып, кинотеатрға жеңілдікпен билет алып, ХҚО-да арнаулы менеджердің алдына кезексіз өтем. Ондай кездері екі түрлі сезімде боламын. Біріншіден, «оңай өттім, жұмысымды шешіп алдым» деп ойлайсың. Екіншіден, «неге басқалардан бөлінуім керек?» деген ойға келесің. Бала кезімде бәріне ұқсайтын, қарапайым адам болсам деп армандайтынмын. Сол арманым осындай кездері еске түсіп кетсе, ішім алай-дүлей болады.
МҮГЕДЕКТІК ЖӘНЕ БАҚ-ТАҒЫ МОТИВАЦИЯ
- Бөліп-жарудың тағы бір түрі өз әріптестерім - журналистердің арасында да болып жатады. Таңғалатыным, БАҚ-та мүгедектігі бар адамдарды басқаларға мотивация беруші ретінде қабылдайды. Және сондай материалды көп жариялайды. Қоғам мүгедектігі бар адамның жетістігіне таң қалуын қоймай, біз тең дәрежеде болмаймыз. Біздің жасаған ісімізге таңғалу, оны жарнамалау арқылы дискриминацияға ұшыраймыз. Егер қоғам шынымен теңдікті қаласа, біздің ЖОО бітіргеніміз немесе өз мамандығымызбен жұмыс істегеніміз жаңалық болмауы керек. Шетелмен тек біздегі жүйені салыстыруға болады. Ал адамдарды салыстыру қателік деп ойлаймын. Адамдар барлық жерде бірдей, тек ол жақта арбадағы адамды күнде көруің мүмкін. Ал бізде ХҚО-да немесе ауруханада көресің. Бұл оларда арбаға таңылған адам көп дегенді білдірмейді, бұл бізде арбадағы адам үйінен ышқпайды деген сөз. Аяушылық дегенге келсек, аяушылық емес, қызығушылық деп ойлаймын. Африкаға ақ нәсілді адам барған секілді ғой. Бұрын университетте оқып жүргенде мен өзімді Қайрат Нұртаспын деп айтатынмын, өйткені қайда барсам да адамдар таңғалып қарайды, кейде қолымен нұқып көрсетеді. Әрине, біреу сұқ саусақпен көрсетіп жатса, көңілге келеді. Мен кішкентай балаларды қатты жақсы көрем, себебі олар үлкендер сияқты байқамаған күй танытпай, бірден келіп, қолыңа не болған деп сұрайды. Барынша түсіндіруге тырысамын. Керісінше, үлкендер айналып қарап шығады. Ондай кезде өзіңді ыңғайсыз сезінесің.
ЕКІ ЖЫЛ БОЙЫ ТҰРАҚТЫ ЖҰМЫС ТАБА АЛМАҒАН
- Жұмыс табуда жеңілдік емес, керісінше, кедергі көп болды. Мен екі жыл тұрақты жұмыс таба алмай жүрдім. Жазғанымды оқып, ұнатып, сосын кездесуге шақырады. Сосын өзімді көрген соң кейін хабарласатынын айтады. Сосын резюмеге мүгедектігім барын жазып қойдым. Сосын шақыртуды аз алатын болдым. Меніңше, бұл мүгедектігі бар адамдар әлсіз келеді деген стереотип. Жұмысқа байланысты кездесуге барғанда естіген негізгі үш сұрағым болатын. Соның біреуін қойса «рақмет, сау болыңыздар!» деп кетіп қалатынмын. Олар: «Сіз әлеуметтік тақырыпқа, яғни мүгедектердің жағдайы туралы жазасыз ғой?», «Сізді жұмысқа алсақ, яғни мүгедегіңізбен жұмысқа алсақ, ешқандай заңды бұзбаймыз ба?», «Компьютерде жаза аласыз ба?», «Жұмысқа кірген мүгедектігі бар адамдар туралы жазсаңшы, өзің сол ортаны түсінесің ғой» деп айтатын. Бәлкім, осындай ұсыныстарды көп естіген соң әлеуметтік тақырыптарға ешнәрсе жазғым келмейді. Мен өзіме еркіндік беретін жер іздегенмін. Қазір жұмыс істеп жатқан ортам сондай. Білуімше, заң бойынша мүгедектігі барлардың жұмыс уақыты басқалардан аз болуы керек. Маған осы ереже ұнамайды, сондықтан керісінше, басқалардан көбірек жұмыс істейін деп ойлаймын (күліп).
АНАСЫНЫҢ «ШОЛАҒЫ»
- Шын мәнінде, ата-ананың кез келген баланы ерекшелігімен қабылдауы және оны үйден өзге ортадағы өмірге тәрбиелеуі де маңызды. Мәселен, мені анам бала кезімде «Шолағым» деп атайтын. Оған туыстарымның көбі қарсылық көрсетіп, дұрыс емес деп айтқан екен. Бірақ, анамның сол сөзі мен үшін мейірімнің белгісі болды. Кейін мектепке барғанда балалардан сол сөзді естігенде, бәрі мені жақсы көреді екен деп ойлайтынмын. Ал, сөздің мағынасын түсінетін жасқа келгенде айналамда мені олай атайтын бала болған жоқ, бәрімен араласып кеттім. Анам әлі күнге дейін солай атайды. Сол сөзді естісем ішіп жылып қалады. Біреу үшін бұл қатігездік болып көрінуі мүмкін. Бірақ, ондай адамдарға «менің шолақ екенім шындық, онда неге оны ашық айтпасқа» деп жауап беремін. Қоғамға, адамдарға сәл ашық болуды айтар едім. Адам баласы дәл осындай болуы керек деген ереже немесе стандарт жоқ. Біз әрқайсымыз әртүрлі болуымыз, әртүрлі ойлауымыз, әртүрлі өмір сүруіміз керек. Өмір сонысымен қызық. Ал адамдардан ұқсастық іздеу, кейде оны жөнсіз талап ету менің есіме голливудтық аппокалипсис фильмдерді түсіреді. Ерекше адамдарға келсек, қоғам мені бөледі екен деп түңілудің керегі жоқ. Сіз түңілгеннен, шағымданғаннан адамзат бөлінуін тоқтатпайды. Біз сол қоғамның тең дәрежелі бөлшегі болуымыз үшін одан тек талап етпей, оған өз пайдамызды тигізуіміз керек. Және мүгедектігі бар бала тәрбиелеп отырған ата-аналарға үлкен өтініш айтар едім. Бізде, әсіресе ауылдық жерлерде бір отбасыны асырап отырған мүгедек балалар бар. Ата-анасы оның атына мемлекеттен үй алып, жәрдемақы, күтім үшін төлем алып, күн көріп жатыр. Әрине мұның бәрі дұрыс, заңды. Бірақ сол баланың болашағын ойласаңыздар, оған медициналық көмек беруге тырысыңыздар. Қазір ғылымның дамыған заманы, осыған дейін жүрмейді дегендер де жүріп кетіп жатыр. Бастысы, білім беріңіздер. Мектепке арқалап апарсаңыз да, оқытыңыз. Бұл елде дипломы жоқ адам, құрылысқа немесе жалдамалы жұмысқа тұра алады, ал мүгедектігі бар адамның білімсіз күні расымен де қараң. Балаңызға аяушылықпен емес, құрметпен қараңыз. Оның қандай салаға бейімі барын біліп, бағыт сілтеңіз. Сіз балаңызды ерекшелігімен қабылдамасаңыз, оны қоғам да қабылдамайды.
Медицинаға келіп тірелетін тағы бір дүние бар. Мен дүниеге келгенде анам үлкен психикалық шабуылға тап болған. Өз баласының ерекшелігін көріп, дел-сал отырған, жас босанған әйелге «балаңнан бас тарт» деп қағаз бен қалам берген. Менен бас тартқан жоқ. Ал қаншама баладан бас тартып жатқандар бар. Ал, ол балалардың тірі жетім болғанына мен бірінші кезекте ата-ананы емес, сол қағаз бен қаламды берген адамды кінәлар едім. Оның орнына балаға қандай күтім керек, оған қалай қарау керек дегендей жәрдем берілсе деп ойлаймын. Одан бөлек мемлекеттік жүйеде қателік бар. Біздің елде бәрін ақшамен шешуге тырысады. Жәрдемақы беріп жатырмыз, жетеді деп ойлайды. Ал ол жәрдемақы дәл сол баланың қажетіне жаратылып жатыр ма? Ол балаға тағы Қандай көмек керек деген дүниелерге ешкім бас қатырмайды. Баланы перзентханадан шыққан күні ұмытып кетеді. Оған мүгедектікті рәсімдеп, оны жаңартып, ауруханаға тексертіп, мектепке беру - ата-ананың мойнында. Мүгедектік жасалмаса да, мектепке бармай қалса да, оны ешкім іздемейді.
«МӘЖІЛІСТЕ МҮГЕДЕКТЕРГЕ ДЕ ОРЫН БЕРІЛУІ КЕРЕК»
- Бір қызығы, тікелей заң шығарушы Мәжілісте де, Сенатта да, қателеспесем, бірде бір мүгедектігі бар адам жоқ. Мәселен, партияларға қойылған талап бойынша олардың фракцияларының бір бөлігі жастар мен әйелдерден тұруы керек. Бірақ бір бөлігі демей-ақ қояйын бүкіл Мәжілісте бір мүгедектігі бар адам болса деймін. Қай партияның атынан болғаны маңызды емес. «Бізде мынадай да адамдар бар» деп көрсету үшін. Біздің қоғам әртүрлі адамдарға, сыртқы келбетіне, пікіріне, сеніміне, ұлтына қарамай құрметпен қараса екен деймін.
Жазып алған: Айжан Қалиева, Нұр-Сұлтан