«Қыста туристер санын шектеу керек»: Тауға шығушылардың көптігінен қар барысы қолайсыз жерлерді мекендеуге мәжбүр

Саны онсызда аз қар барысы тауға шыққан туристердің көптігінен қолайсыз, азығы тым аз жерлерді мекендеуге мәжбүр. Қар барысын бақылау орталығының териология зертханасының (сүтқоректілер) меңгерушісі, Wildlife Without Borders мүшесі Алексей Грачевтің сөзінше, соңғы жылдары қар барысының саны өскен. Десе де Қазақстанның ресми ұлттық символы болып саналатын қар барысы осыдан қырық жыл бұрынғы қалпына әлі келген жоқ, деп хабарлайды Azattyq Ruhy тілшісі.

«Жойылып кету қаупі бар және халықаралық табиғатты қорғау одағының Қызыл тізіміне, сондай-ақ барлық 12 елдің Ұлттық Қызыл кітаптарына енгізілген. Қазіргі уақытта қар барысының негізгі мекендейтін жерлері қорықтар мен ұлттық парктердің қорғауында – олардың саны 10-нан асады деп айтуға болады. Олар Батыс, Солтүстік Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы тауларында, сондай-ақ Алтайдың қазақстандық бөлігінде орналасқан», - деп хабарлады зоолог.

Өткен ғасырдың ортасынан бастап еліміздегі барыстардың саны айтарлықтай азая бастаса, 1980-ші жылдарға қарай ол 200-ге дейін төмендеген. Қазір елде шамамен 140-180 барыс бар. Алматының таулы өңірлері негізгі ландшафтық-экологиялық көрсеткіштер бойынша қар барысының тіршілік етуіне ыңғайлы. Алайда қар барысының экожүйелеріне жақын орналасқан мегаполисте халық санының үнемі өсуі және инфрақұрылымның дамуы олардың өмір сүруіне теріс әсер етеді. Қар барыстары қолжетімді емес және жарамсыз жерлерді мекендеуге мәжбүр.

«Байқалған теріс динамика барыстың толық жойылуына әкелуі мүмкін. Мұндай жағымсыз құбылыстың негізгі себебі – курорттардың салынуымен, әртүрлі инфрақұрылымның болуымен және реттелмейтін, стихиялық туристер ағынымен бірге шамадан тыс рекреациялық жүктемелер әсер етеді. Алматы маңындағы тау учаскелерін игеру жағдайды одан әрі ушықтырып, тек жабайы жануарлардың ғана емес, бүкіл экожүйенің тіршілік ету ортасына кері әсерін тигізетін салдарға әкеп соқтыратыны анық», - деп есептейді ғалым.

Қар барысы қаланың қазіргі шекараларына дейін келіп өмір сүрген. Таулы ландшафтар қорғалатын аумақтардың үздіксіз желісімен жақсы қорғалған. Бұл жерде қауіп-қатерлер барынша азайтылды, оның ішінде браконьерлік те бар. Бұл екі ерекше қорғалатын табиғи аумақтың – Алматы қорығы мен Іле-Алатау ұлттық паркінің ұзақ және тиімді өмір сүруінің арқасында мүмкін болды.

«ҚР БҒМ ҒК Зоология институтының ғалымдары жүргізген соңғы зерттеулер Алматы төңірегіндегі кейбір учаскелерде 1 200 метр биіктіктен қар барыстары табылғанын анықтады. Бұл шамамен Көктөбе деңгейінде. Негізінен, қар барыстары қыста төменге түседі, бірақ адамның кедергі факторы аз жерлерде бұл жыртқыштар жазда өмір сүреді. Ең бастысы, барыстар Алматының қазіргі шекарасында – Бостандық және Медеу аудандарында тұрады, яғни олар қала тұрғындары ретінде есептеледі. Іле Алатауында мекендейтін 40 барыстың 23-і Алматы қаласынан 30 шақырым радиуста мекендейді, оның ішінде 5 дара түрі қалада тұрады», - деді А.Грачев.

Соңғы 5 жыл ішінде жергілікті ғалымдар Алматы қорығы мен Іле-Алатау ұлттық паркінің мамандарымен бірлесіп, Алматы маңында мекендейтін Ілбіс популяциясына үздіксіз бақылау жүргізіп келеді. Таудағы жануарлардың негізгі популяциялық ерекшеліктері мен мінез-құлқын зерттеу үшін 50-ден астам фототұзақтар орнатылды. Фототұзақтарды пайдалану олардың саны мен жыныстық-жас құрамын анықтаумен қатар, жеке жануарлардың көбеюі мен денсаулық жағдайын бақылауға мүмкіндік береді. Оның терісінде ерекше суреттердің болуы ғалымдарға жеке тұлғаларды анықтауға және оларға Фото төлқұжат беруге мүмкіндік береді. 2020 жылдың көктемінде COVID-19 карантині кезінде фототұзақтарды қолдану арқылы жүргізілген зерттеулер қызықты нәтиже көрсетті.

«Елімізде қабылданған шектеу шараларының нәтижесінде Алматы тұрғындарының тауға шығуына қар барысы да, Тянь-Шань қоңыр аюы мен Түркістан сілеусіні сияқты басқа да сирек жыртқыштар, әдетте адамдар көп болатын жерлерде пайда бола бастады. Жануарлар өздерінің тіршілік ету ортасына орала бастады, оларды ондаған жыл бұрын адамдар қуып шығарған», - деді ғалым.

Алайда 2021 жылғы мониторинг кері көріністі көрсеткен. Алматы маңындағы тауға қолжетімділік ашылып, қар барысының мекендейтін жерлеріне адамдардың көптеп келуінен соң қар барыстары кетіп қалған. Ал туристер фототұзақтарды, соның ішінде қолжетімді емес жерлерде орнатылған суреттерді ұрлаған.

«Тауларда тұратын сүтқоректілерде тіршілік ету ортасының маусымдық өзгеруі айқын көрінеді, ол ендік пен тік диапазонда да созылады. Қыс мезгілінде жоғары қар жамылғысының орнатылуымен тұяқты жануарлар, ал олармен бірге жыртқыштар таулардың төменгі белдеулеріне түседі. Алматы маңындағы тауларда адамдардың жыл бойы және өздігінен болуы жануарлардың қысқы мекендеу орындарына жетуін шектейді. Мазасыздықтың күшті факторына байланысты жануарлар қолжетімді емес және жарамсыз жерлерді пайдалануға мәжбүр болады, бұл олардың өмір сүру мүмкіндігін азайтады. Осыған байланысты қысқы уақытта рекреациялық-туристік қызметті шектеу қажет», - деп есептейді ғалым.

Алматы қаласы Өңірлік коммуникациялар орталығында өткен жиында, ғалым Аюсай, Проходное (Алма-Арасан), ҮАК, Шың-Түрген, Қаскелең шатқалдарына қар барыстарының көбею кезеңінде (қаңтардан сәуірге дейін) баруға шектеу салу керек деді.